بهاءالدین محمد ابن حسین عاملى

بهاءالدین محمدبن‏حسین‏عاملى معروف به شیخ‏بهایى (1030- 953 ه ق)؛ از عالمان بزرگ شیعى در سده دهم و یازدهم هجرى که در عرصه‏هاى گوناگون علمى، سیاسى و هنرى شهرت قابل توجهی دارد.

ولادت و تحصیل
بهاءالدین محمدبن‏حسین بن عبدالصمد عاملى در سال 953 (ه ق) در بعلبک در منطقه‏اى که امروزه با نام لبنان شناخته مى‏شود، چشم به جهان گشود. (1) زادگاه او همواره یکى از مراکز مهم مذهب تشیع بوده و دانشمندان شیعى بسیارى از این ناحیه برخاسته‏اند. خاندان بهایى یکى از خانواده‏هاى معروف جبل‏عامل در این عصر بوده‏اند. (2) علماى این منطقه در بنیاد نهادن تشیع در ایران و استوار کردن آن بویژه از قرن هفتم به بعد تلاش بسیار کرده‏اند.
بهایى دوران کودکى و نوجوانى خود را در محل تولدش به سر آورد. وى در سال مهاجرت پدرش به ایران (966 ه ق) سیزده سال داشت. در سال‏هاى اولیه مهاجرت، (به دلیل عدم آشنایى با زبان فارسى) در فراگیرى علم و دانش همچنان از محضر پدر خویش بهره مى‏جست، اما با انتقال خانواده او از اصفهان به قزوین (که به دعوت شاه طهماسب صفوى، و تعیین پدرش به منصب شیخ الاسلامى پایتخت صورت گرفت) دنیاى جدیدى از علم و سیاست در برابر شیخ بهایى گشوده شد، زیرا قزوین در آن روزگار مرکز علم و دانش، و نیز محل اقامت‏شخصیت‏هاى بزرگ علمى و سیاسى در ایران بود. این سفر فرصتى بود براى شیخ بهایى براى دستیابى به رشد علمى و نیز آشنایى با فعالیت‏هاى سیاسى و اجتماعى که آینده او را رقم زد.

استادان
شیخ بهایى رحمه الله در شهر قزوین از محضر اساتید بسیارى در علوم مختلف کسب فیض کرده و در فنون گوناگون تجربه اندوخت. وى به خاطر نبوغ ذاتى و استعداد کم‏نظیرى که در فراگیرى علوم داشت از اوان جوانى دست‏به نگارش در موضوعات دینى زد.
نام برخى از اساتید شیخ بهایى از این قرار است:
1. شیخ حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهایى که در علوم نقلى (فقه و اصول، تفسیر، حدیث و ادبیات عرب) استاد فرزند خود بوده است.
2. عبدالله بن شهاب‏الدین حسین یزدى، معروف به ملاعبدالله یزدى، که علم منطق و کلام و معانى و بیان و ادبیات عرب را به او آموخته است.
3. حکیم عمادالدین محمود، طبیب ویژه شاه طهماسب و مشهورترین پزشک ایران در عصر بهایى که استاد او در طب بوده است.
4. مولانا افضل قاینى، استاد شیخ بهایى در ریاضیات، کلام و فلسفه بوده است. (3)

شاگردان
شیخ بهایى شاگردان زیادى را پرورش داده است. گروهى از دانشوران نامى قرن یازدهم نزد وى درس خوانده‏اند. یکى از محققان معاصر 33 تن از شاگردان او را نام برده است که در این‏جا به مشهورترین آن‏ها اشاره مى‏کنیم:
1. ملامحمدمحسن بن‏مرتضى بن محمود فیض کاشانى، متوفى 1091 ق.
2. سیدمیرزا رفیع‏الدین محمدبن حیدر حسینى طباطبایى نائینى، متوفى 1099 ق.
3. ملامحمدتقى بن مقصود على مجلسى، معروف به مجلسى اول، متوفى 1070 ق.
4. صدرالدین محمدبن‏ابراهیم شیرازى، معروف به ملاصدرا، حکیم مشهور قرن یازدهم، متوفى 1050 ق.
5. ملامحمدباقربن‏محمد مؤمن خراسانى سبزوارى، معروف به محقق سبزوارى، شیخ‏الاسلام اصفهان، متوفى 1090 ق. (4)
در باره دیدگاه‏هاى علمى شیخ بهایى، مسلم این است که از نظر فقهى مسلک اصولى داشته. تالیف زبدة‏الاصول در عصر گسترش اخبارى‏گرى مؤید این مطلب است. ایشان قطعا مشرب تصوف (از نوع مثبت آن) داشته و طبعا به عرفان و سلوک عرفانى متمایل بوده است.
آثار عرفانى او از قبیل مثنوى‏ها، و تعبیرات وى در کشکول و غیر آن و نیز زى درویشى و ساده زیستى‏اش دلیل بر این مدعا است.
برخى از نویسندگان معاصر، شیخ بهایى را بزرگ‏ترین عارف اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم ایران به شمار آورده‏اند. تلاش بهایى در جمع میان طریقت (یعنى «تصوف و عرفان‏» که طبعا وى به آن متمایل بود) و شریعت (یعنى «فقه و احکام عملى اسلام‏» که لازمه مقام شیخ‏الاسلامى او بوده است) از خدمات بزرگ او معرفى شده است. (5)

آثار و تالیفات
بهاءالدین عاملى در زمینه‏هاى مختلف علوم اسلامى آثار گرانقدر و ماندگارى را بر جاى نهاده است. وى در علومى که در آن زمان مرسوم بود، بویژه در اخبار و احادیث، تفسیر، اصول فقه و ریاضیات داراى تالیفات بسیار است. تالیفات شیخ بهایى بر اساس پژوهش یکى از محققان، بالغ بر 95 کتاب و رساله است. (6) برخى از نویسندگان، آثار او را 120 عنوان ذکر کرده‏اند. (7) نگاشته‏هاى شیخ از زمان تالیف مورد توجه دانشمندان بوده و بر کتاب‏هاى معروف او شرح یا حاشیه نوشته‏اند. بعضى از این کتاب‏ها مدت‏هاى طولانى در ایران جزء کتاب‏هاى درسى بوده است. (8) برخی از مهمترین آثار وی عبارتند از:

1. جامع عباسى
شاخص‏ترین اثر فقهى شیخ بهایى، جامع عباسى است. تالیف جامع عباسى به زبان فارسى، ابتکارى نو در نگارش متون فقهى براى استفاده عامه مردم به حساب مى‏آید، تا آن‏جا که برخى از صاحب نظران از آن به عنوان اولین دوره فقه فارسى غیر استدلالى که به صورت رساله عملیه نوشته شده است‏یاد مى‏کنند. (9) این اثر بنابر درخواست‏شاه عباس اول و با هدف پاسخ‏گویى به سؤال‏ها و نیازهاى شرعى عموم مردم نگارش یافت. به گزارش تاریخ عالم آراى عباسى شیخ در پایان عمر (1025) مشغول تالیف آن بود و در سال 1032 (دو سال بعد از درگذشت‏شیخ) نظام‏الدین‏بن‏حسین ساوجى یکى از شاگردان او، آن را به پایان برده است. (10) این کتاب از یک مقدمه و بیست‏باب (از طهارت تا دیات) تشکیل شده است.

2. الزبدة فى الاصول
مهم‏ترین اثر اصولى شیخ بهایى کتاب زبدة الاصول است. تاریخ نگارش آن یعنى سال 1018 ق و به قولى در سال 1005 ق، حکایت از اهمیت آن دارد، زیرا اوایل قرن یازدهم، عصر سیطره اخباریان در حوزه فقه و اصول شیعى بوده است. (11)

3. اربعین
تالیف اربعین از سوى محدثان و عالمان شیعى بر اساس حدیث معروفى است که از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل شده است. (12) شیخ بهایى نیز به پیروى از این سنت معمول، به تالیف اربعین حدیث پرداخت، با این امتیاز که شرح کافى و جامع در باره حادیث‏یاد شده دارد و در مجموع، از بهترین و معروف‏ترین اربعین‏ها مى‏باشد. این اثر بعد از مثنوى سوانح حجاز، تنها اثرى است که شیخ در آن به مباحث‏سیاسى پرداخته است. مؤلف در شرح حدیث پانزدهم (که در باره حرمت اعانت ظالمان و گرایش قلبى به آن‏ها وارد شده است) به تفصیل دیدگاه‏هاى خود را مطرح کرده است. شیخ در باره این موضوع به طور صریح و شفاف سخن گفته است، از این رو مى‏توان دیدگاه و عقیده باطنى او در مورد رفتار با حاکم جور، و نیز علل و عوامل همکارى علما با شاهان صفوى را به دست آورد. هم‏چنین وى در این اثر به بحث از امر به معروف و نهى از منکر، شرایط و مراحل آن پرداخته است.

4. مثنوى سوانح الحجاز
مثنوى سوانح الحجاز یا مثنوى سوانح سفر حجاز که به مثنوى «نان و حلوا» معروف است از آثار بسیار مشهور شیخ بهایى است. شیخ این مثنوى را در راه مکه در بهترین حالات عرفانى خود، در زمانى که فارغ از تعلقات و شئون ظاهرى و مادى بوده سروده است.
مثنوى نان و حلوا آمیخته‏اى از مواعظ، طنز، حکایت، تمثیل و لطایف عرفانى و معارف برین بشرى است. روانى و دلنشینى این اشعار از جمله ویژگى‏هاى آن است.
تحلیلى که شیخ بهایى از مثنوى نان و حلوا ارایه مى‏دهد، ترسیم و تبیین ریاکارى، تلبیس و غرور به مال و منال و عنوان و منصب دنیایى است.

5. کشکول
این کتاب تجلى نبوغ ادبى بهاءالدین عاملى است. در این اثر به صورت پراکنده اشاراتى به مباحث‏سیاسى شده است، از قبیل ضرورت حکومت، جایگاه حاکم در جامعه، و نیز برخى از ویژگى‏هاى مثبت پادشاهان.
از دیگر آثار معروف شیخ بهایى مى‏توان به کتب زیر اشاره کرد:
المخلاة؛ خلاصة الحساب؛ فوائد الصمدیه؛ حدائق الصالحین؛ العروة الوثقى؛ اسرار البلاغة؛ مفتاح الفلاح؛ الحبل المتین فى احکام الدین؛ رساله «تحریم ذبائح اهل کتاب‏»؛ عین الحیات. (13)

وفات
شیخ بهایى پس از هفتاد و هشت‏سال تلاش علمى و عملى، در سال «1030 ه ق‏» در اصفهان در گذشت و طبق وصیت وى در روضه رضوى به خاک سپرده شد. (14) به نقل دیگر سال وفات شیخ در سال «1031 ه ق‏» بوده است. لیکن تاریخ اول مورد تصریح و تایید مؤلف عالم آراى عباسى، شاگرد او مولى محمدتقى مجلسى، صاحب وقایع السنین (15) و استاد نفیسى مى‏باشد. (16)

پى‏نوشت‏ها:
1) الهجرة العاملیة، ص 153.
2) احوال و اشعار شیخ بهایى، صص 10- 9.
3) الهجرة العاملیة، ص 153؛ کلیات شیخ بهایى، مقدمه کتاب.
4) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، صص 90- 86.
5) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، ص 50.
6) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، ص 171.
7) اربعین شیخ بهایى، ص 44.
8) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، صص 92- 91.
9) سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار، ص 53.
10) همان، صص 63- 62.
11) سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار، صص 87- 86.
12) متن حدیث چنین است: «من حفظ على امتى اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه فى امر دینهم بعثه الله عزوجل یوم القیامة فقیها عالما»، اربعین، ص 33.
13) سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار، محمد قصرى، انتشارات قدس رضوى، 1374 ش؛ احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، سعید نفیسى؛ مقدمه «کلیات شیخ بهایى‏» غلام‏حسین جواهرى، انتشارات کتابفروشى محمودى؛ مقدمه «العروة الوثقى‏»، اکبر ایرانى قمى، انتشارات دارالقرآن الکریم؛ 1412 ق.
14) روضات‏الجنات، ج 7، ص 59.
15) وقایع السنین، ص 504.
16) احوال و اشعار شیخ بهایى، صص 82- 81.