دکتر یحیی تابش عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و رئیس مرکز محاسبات این دانشگاه است. وی که از طرف نهادهای مدنی به همراه تیم اعزامی ایران در اجلاس چهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی (ژنو-2003) حضور داشت تاکید خاصی بر نقش این نهادها در جامعه اطلاعاتی دارد. با ایشان مختصری در همین رابطه و نیز دو تجربه موفق در بم و زاهدان که نقش نهادهای غیر دولتی را در توسعه فناوری های اطلاعات و ارتباطات نشان می‌دهد گفتگو کرده‌ایم.

* آقای دکتر قبل از هر چیز از بم بگویید و کارهایی که گروه شما در آنجا انجام داده است؟
بعد از واقعه دلخراش زلزله در بم، ما به‌همراه دیگر دوستان بنیاد دانش و هنر به مطالعاتی پرداختیم که آیا می‌توان از طریق فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به توانمندسازی و ایجاد فضای آرامش به بازماندگان زلزله بپردازیم یا نه. به این منظور یک مطالعه تطبیقی انجام دادیم و طی آن متوجه شدیم که از میان بازماندگان بم، حدود 8 تا 10 هزار نفر دانش آموز هستند. با تخریب صد در صدی مدارس، آموزش و پرورش سعی داشت آنها را در مجتمع‌های آموزشی جمع کند، ولی بچه‌ها روحیه کلاس رفتن نداشتند. فکر کردیم به کمک فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات کاری انجام دهیم و با طرحی که تهیه شد، یک اتاقک پیش ساخته در ابعاد 12 در 3 متر همراه با 15 دستگاه رایانه و برنامه‌های آموزشی و تفریحی (چند رسانه‌ای) تدارک دیدیم که به شدت مورد استقبال قرار گرفت. از اواسط فروردین ماه که کار شروع شد تا کنون روزانه 10 ساعت کلاس بطور مرتب برگزار می‌شود و دانش آموزان آموزش می‌بینند. این روش که فضای متفاوتی نسبت به کلاسهای سنتی دارد در انتقال دانش و ترمیم روحیه بچه‌ها بسیار موثر بوده است.
در کنار این کار از طریق شبکه مدرسه‌های network معلمان ایرانی، ژاپنی و کانادایی اعلام همدردی و آمادگی برای کمک کردند. نتیجتا در کنار همین اتاقک پیش ساخته، یک اتاق دیگر نصب شد که در آن ایستگاه نقاشی راه‌اندازی شد و بچه‌های کوچکتر در آنجا همراه با یک مربی آموزش دیده، نقاشی می‌کنند. در واقع با هنر و نقاشی بازپروری می‌شوند.
این نقاشی‌ها از طریق اینترنت برای مدارس خارج از کشور فرستاده شده که اعلام همبستگی و همدردی آنها را بهمراه داشته و این خود به بچه‌ها آرامش می‌دهد.
ارزیابی ما این است که برنامه بسیار موفقیت‌آمیز بوده است. NGOهای بین‌المللی دیگری هم که آنجا هستند همین نظر را داشته‌اند و خیلی از گروهها داوطلب توسعه این طرح و حمایت از آن شده‌اند. در حال حاضر هم یک طرحی تهیه شده تا این فضای پیش ساخته به فضای دائمی تبدیل شود و امیدواریم به کمک افراد نیکوکار این برنامه ادامه یابد و با ساخت یک سوله به محل دائمی تبدیل شود.

*تاکنون چه تعداد دانش‌آموز از این طریق آموزش دیده‌اند؟
هنوز برآورد دقیقی صورت نگرفته است ولی تعدادشان خیلی زیاد است.

* بسیار سپاسگزارم. بعد از پرداختن به بم می خواهیم بدانیم به نظر شما جامعه اطلاعاتی چه ویژگیها و شاخص هایی دارد؟
در این مورد تعریف استانداردی نداریم و افراد از دیدگاههای مختلف، تعابیر گوناگونی دارند. دریک تعریف که از نظر من تا حدود زیادی قابل توجه می‌باشد این است که در جامعه اطلاعاتی از ابزارهای فناوری اطلاعات بعنوان کاتالیست برای پیشبرد هدفهای فرهنگی و اقتصادی بخوبی استفاده می‌شود و این ابزارها با کلیه شئونات جامعه بخوبی ممزوج می‌شود.
در جامعه اطلاعاتی ابزارهای فناوری اطلاعات هدف نیستند بلکه کمک می‌کنند تا یکسری فرایندها با دقت و سرعت به انجام برسند.

*شاخص‌های سنجش پیشرفت حرکت یک جامعه به سمت اطلاعاتی شدن بیشتر فناورانه هستند یا مضمونی و محتوایی؟
بدون تردید در این روزها همه به محتوا اهمیت بیشتری می‌دهند و معتقدند ابزارها از اهمیت کمتری برخوردارند. اما مهم این است که چگونه از ترکیب این دو (ابزار و محتوا) بهره برد. چگونگی استفاده از آنها در فرایندهای مختلف علمی، صنعتی، اقتصادی و فرهنگی مهم است.

* بین رایانه‌ای شدن امور و اطلاعاتی شدن یک جامعه رابطه‌ای وجود دارد؟
این درست است که رایانه‌ای کردن کارها مهم است ولی مثلا در شهرداری که همه چیز را کامپیوتری کرده‌اند همان بلدیه را در کامپیوتر قرار داده‌اند! اگر صرفا سخت افزار باشد مشکلی حل نمی‌شود. مهم این است که ظرفیت شبکه چگونه می‌تواند فرایندها را بازسازی کند و از ظرفیت ارتباط رایانه‌ای استفاده شود.

* با توجه به تاکیدی که شما همواره در مورد نقش نهادهای مدنی در راه جامعه اطلاعاتی دارید، انجمنها و نهادهای غیر دولتی در جامعه ما چقدر ظرفیت و توانایی ورود به این عرصه را دارند؟
قبل از پاسخ به این سئوال لازم است اشاره کنم که تا جایی که من می‌دانم این مقوله و بحث جامعه مدنی و نهادهای مدنی که اخیرا وارد ادبیات اجتماعی ما شده است، دستاورد آقای خاتمی است و ایشان بود که مفهوم جامعه مدنی را بسط و گسترش دادند. به نظرم عمومیت این موضوع از بزرگترین دستاوردهای اندیشه‌های آقای خاتمی است.اما در مورد سئوال شما فکر می‌کنم که شاید هنوز نهادهای مدنی ما توسعه یافته نباشند ولی در همین حد هم فعالیتشان آغاز شده اگرچه نیاز به گسترش و حمایت دارند. البته برخی مراکز و انجمنها مثل صندوقهای قرض‌الحسنه، انجمنهای علمی، هیاتهای مذهبی، گروههای داخل مساجد و ... قبلا وجود داشته‌اند و جزء نهادهای مدنی هستند ولی شکل مدرن اینها در 7، 8سال اخیر رشد خوبی داشته‌اند.گروههای غیر دولتی ما نیاز به توانمندسازی و گسترش دارند. در کشور سوئد هر نفر به طور متوسط عضو شش NGO است.

* با توجه به اینکه اولا نهادهای مدنی ما گستردگی و عمومیت زیادی ندارند، ثانیا افراد عمدتا از طبقه خاصی در آنها عضویت دارند، چطور می‌شود به نقش این گروهها در هدایت کل جامعه به سوی اطلاعاتی شدن امید داشت؟
من یک مثالی می‌زنم که در آن شاید به سوال شما پاسخ داده شود. بر اساس تجربه‌ای که ما پیدا کرده‌ایم یک نهاد غیر دولتی می‌تواند کارهای بزرگی انجام دهد. گروهی که ما تشکیل داده‌ایم به نام شبکه مدرسه (SCHOOL NET) در بنیاد دانش و هنر که در واقع یک نهاد غیر دولتی است توانسته در مقایسه با آموزش و پرورش فعالیت‌های قابل توجهی داشته باشد. البته من برای همه آنها (در آموزش و پرورش) احترام زیادی قایل هستم و همگی از دوستان ما هستند، ولی چون کل مجموعه روی یک ساختار هرمی خیلی سنگین حرکت می‌کند، با اینکه میلیاردها تومان اعتبار داشتند، به سختی توانستند حرکت‌های اولیه را انجام دهند. مقصود این است که در مقابل، نهادهای مدنی خیلی سریع و قابل انعطاف هستند و بخوبی می‌توانند کنار هم قرار بگیرند. به نظرم استفاده از انجمن‌های علمی و آموزشی معلمان و کلوپ‌های دانش‌آموزی بهترین فرصت‌ها برای حرکت به سمت جامعه اطلاعاتی است.بین معلمان و دانش‌آموزان می‌توان انواع و اقسام انجمن‌های مرتبط با IT را شکل داد. دولت هم می‌تواند بجای اختصاص بودجه‌های کلان به ساختار هرمی، به این انجمنها کمک کند تا سریع‌تر حرکت کنند.

* فکر می‌کنید برای حضور موفق‌تر نهادهای مدنی در اجلاس تونس تمهیداتی اندیشیده شده است؟
ما تا کنون آنقدر گرفتار بوده‌ایم که هنوز نتوانسته‌ایم با دیگر انجمن‌ها ارتباط داشته باشیم. اما با برنامه قبلی سازمان ملل ( information for development) که دوره قبل هم به‌واسطه آن در اجلاس حضور داشتیم ارتباط داریم. به کمک همین برنامه پروژه‌ای داریم در زاهدان که به توسعه IT در مناطق محروم، کارآفرینی و فقرزدایی اختصاص دارد.دستاوردهای این برنامه را که بسیار ارزشمند است در اجلاس تونس مطرح خواهیم کرد.

* لطفا در باره برنامه‌های مربوط به زاهدان بیشتر توضیح دهید.
در بنیاد دانش و هنر، یکی از برنامه‌های ما ایجاد شبکه مدرسه(School net) بود و از طریق آن کوشیدیم کامپیوتر، آموزش ICT و کلا پژوهش به مدارس راه پیدا کنند. در زاهدان پروژه دیگری تعریف کردیم به‌نام مرکز فناوری اطلاعات (IT CENTER) که کارهای اجرایی آن به کمک استانداری، شورای شهر و شهرداری انجام شد. این مراکز فضایی تهیه کردند و ما هم از طریق کمک‌های مردمی تجهیزات کامپیوتری و برنامه آموزش را به آنجا بردیم که هدف اصلی‌اش کارآفرینی بود. در واقع در شبکه مدرسه می‌خواستیم بچه‌ها را با استفاده از تکنولوژی‌های جدید توانمند کنیم تا خودشان در آینده به کار یا تحصیل بپردازند. قدم‌های برداشته شده، تاکنون خیلی موفقیت‌آمیز بوده است. این مرکز تبدیل به قطب آموزشی استان سیستان و بلوچستان شده و با دوره‌های آموزشی که برگزار می‌کند هزینه‌های خودش را تامین می‌کند.
در آغاز کار بچه‌های دانشگاه تهران و صنعتی شریف، آخر هفته به آنجا می‌رفتند و تدریس می‌کردند. بعد از پنج، شش ماه خود نیروهای محلی بلوچ مسلط شدند و الان خودشان به آموزش windows، word و ... می‌پردازند. بعد از تهران نیرو فرستادیم که آموزشهای پیشرفته مثل
java و ... را ارائه کنند. الان دنبال این هستیم از کسانی که آموزش‌های پیشرفته دیده‌اند، یک گروه کارآفرین انتخاب کنیم و از تهران برایشان کار فرستاده شود. یک واحد رشد تشکیل داده‌ایم که در آن چند نفری تحت نظر بچه‌های تهران کارآموزی می‌کنند و امیدواریم بعد از مدتی خودشان بتوانند یک شرکت تاسیس کنند و عده بیشتری را آموزش دهند.
کار دیگر ما در زاهدان افتتاح فروشگاه الکترونیکی از صنایع دستی زنان بلوچ است.

* تاریخ اجرای این برنامه‌ها به چه زمانی بر می گردد؟
از دهه فجر 1380 کار شبکه مدرسه آغاز شد.
وضعیت این شبکه در کل کشور و زاهدان چگونه است؟
هرجا که فرد نیکوکاری کمک کرد ما این طرح را اجرا کردیم. الان در کشور حدود 150 مدرسه تحت پوشش برنامه شبکه مدرسه هستند که در حاشیه تهران حدود 30 مدرسه (از ورامین تا اسلامشهر) را در بر می‌گیرد. در زاهدان مرکز فناوری اطلاعات، تعدادی مدرسه را زیر پوشش دارد. با کمک‌های محلی و مساعدت استانداری چند IT center دیگر در شهرهای این استان راه‌اندازی شده است.

* فکر می‌کنید این تجربه شما قابل تعمیم در کل کشور و دیگر مناطق محروم باشد؟ مثلا در سطحی وسیع به کمک IT بتوان باعث رشد مناطق محروم شد؟
این موضوع احتیاج به کار مطالعاتی دقیقی دارد.الگویی که ما به‌صورت محدود بکار بردیم بسیار موفق بوده است. ولی برای تعمیم آن باید تمام جوانب را
در نظر گرفت.

* آقای دکتر لطفا قبل از هر چیز از بم بگویید و کارهایی که گروه شما در آنجا انجام داده است؟
بعد از واقعه دلخراش زلزله در بم، ما به‌همراه دیگر دوستان بنیاد دانش و هنر به مطالعاتی پرداختیم که آیا می‌توان از طریق فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به توانمندسازی و ایجاد فضای آرامش به بازماندگان زلزله بپردازیم یا نه. به این منظور یک مطالعه تطبیقی انجام دادیم و طی آن متوجه شدیم که از میان بازماندگان بم، حدود 8 تا 10 هزار نفر دانش آموز هستند. با تخریب صد در صدی مدارس، آموزش و پرورش سعی داشت آنها را در مجتمع‌های آموزشی جمع کند، ولی بچه‌ها روحیه کلاس رفتن نداشتند. فکر کردیم به کمک فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات کاری انجام دهیم و با طرحی که تهیه شد، یک اتاقک پیش ساخته در ابعاد 12 در 3 متر همراه با 15 دستگاه رایانه و برنامه‌های آموزشی و تفریحی (چند رسانه‌ای) تدارک دیدیم که به شدت مورد استقبال قرار گرفت. از اواسط فروردین ماه که کار شروع شد تا کنون روزانه 10 ساعت کلاس بطور مرتب برگزار می‌شود و دانش آموزان آموزش می‌بینند. این روش که فضای متفاوتی نسبت به کلاسهای سنتی دارد در انتقال دانش و ترمیم روحیه بچه‌ها بسیار موثر بوده است.

منبع: / سایت / ایران و جامعه اطلاعاتی ۱۳۸۳/۰۶/۰۱
نویسنده : یحیی تابش