محمد محسن ابن‌ علی

محمد محسن آقا بزرگ طهرانی،در 11 ربیع‌الاول 1293 ق. در تهران به‌دنیا آمد. پدر و پدربزرگش از روحانیون این شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیان نهاده بود.
آقا بزرگ مقدمات را در مدارس دینی دانگی، پامنار، و فخریه (مروی) تهران خواند و سطح را نزد استادان فن این شهر فراگرفت و در کنار تحصیل، به مطالعاتی گسترده در تاریخ، ادبیات، و رجال حدیث پرداخت. سپس برای ادامه تحصیل در 10 جمادی‌الثانی 1315 ق. عازم نجف شد و تا 1329 ق. در این شهر از استادان بزرگی همچون سیدمحمدکاظم یزدی، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، شیخ‌الشریعه اصفهانی، حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طه نجف، سیدمرتضی کشمیری، و میرزا محمد چهاردهی فقه و حدیث آموخت.
در 1329 ق. آقا بزرگ به کاظمین رفت و به‌منظور تدوین بزرگ‌ترین کتابشناسی شیعی، یعنی الذریعه الی تصانیف‌الشیعه به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد، به سامرا رفت و ضمن ادامه کار خود، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در 1335 ق. به کاظمین بازگشت و دو سال در آنجا ماند و بار دیگر به سامرا رفت. در 1354 ق. به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ الذریعه، چاپخانه‌ای به نام مطبعه‌السعاده بنیاد نهاد، اما دولت وقت عراق به بهانه‌های گوناگون مانع کار او گردید. وی جلد اول را در مطبعه‌الغری به‌چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم در نتیجه مخالفت دولت عراق، شش ماه به‌تعویق افتاد.
آقا بزرگ برای تدوین و تکمیل این کتابشناسی به سفرهای طولانی پرداخت و از بیشتر کتابخانه‌های عمومی و شخصی در عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر، و حجاز دیدن کرد و به بررسی و فهرست‌برداری کتاب‌های آنها پرداخت. وی در 62 کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرست بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.
در آن زمان، سیدحسن صدر بر آن بود تا شرح حال بزرگان شیعه را در مجموعه‌ای تحت عنوان وفیات‌الاعلام من الشیعه‌الکرام گرد آورد، اما فقط به اندکی از این کار، که به سه سده نخستین تاریخ اسلام مربوط می‌شد، توفیق یافت. آقا بزرگ دنباله کار وی را گرفت و تدوین دایره‌المعارف رجالی بزرگی را، شامل شرح حال عالمان شیعه از سده 4 تا 14 ق.، آغاز کرد. وی ابتدا برای این مجموعه، عنوان کلی وفیات‌الاعلام بعد غیبه‌الامام را برگزید و چون در مجلدات مربوط به سده 14 ق. ذکر نام علمای زنده را نیز مصلحت دانست، عنوان آن را به طبقات اعلام‌الشیعه تغییر داد.
فراهم شدن کتابشناسی بزرگی مانند الذریعه، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود و جای خالی فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدت‌ها پیش احساس می‌شد. در فهرست‌های مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که توسط پژوهشگران دیگر مذاهب تدوین می‌گردید، آثار بزرگان شیعه مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گرفت؛ به‌طوری که جرجی زیدان، ادیب و مورخ عرب مسیحی معاصر، در تاریخ آداب‌اللغه‌العربیه، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود (:6 ج 2، ص 384). این امر، بر فقهای شیعه گران آمد و تنی چند از آنان گرد هم آمدند و سه تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان، و ردّ ادعای باطل زیدان، وظایفی را برعهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سیدحسن صدر واگذار شد و او در کتاب تأسیس الشیعه‌الکرام لفنون‌الاسلام به این کار پرداخت. شیخ محمد حسین کاشف‌الغطاء، در بیان نادرستی و لغزش‌های کتاب جرجی زیدان، نگارش المراجعات الریحانیه و النقود و الردود را آغاز کرد و آقا بزرگ نیز تألیف الذریعه را برعهده گرفت.
آقا بزرگ از بسیاری محدثان مذاهب گوناگون اجازه نقل حدیث داشته است. در میان بزرگانی که از او اجازه نقل حدیث گرفته‌اند، این علما شایان ذکرند: حاج آقا حسین بروجردی، سیدعبدالحسین شرف‌الدین، شیخ عبدالحسین امینی، شیخ محمدرضا آل یاسین، شیخ محمدحسن مظفر، سید هبه‌الدین شهرستانی، سیدمحمدحسین طباطبایی، و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی.
آقا بزرگ در خلال، سال‌های متمادی تحقیق، مجموعه‌ای از آثار نفیس را گرد آورده بود که در زمان حیات خود، این کتابخانه ارزشمند را وقف دانشجویان علوم دینی در نجف کرد.
آثار وی عبارتند از:
1) الذریعه الی تصانیف الشیعه (26 جلد)؛
2) طبقات اعلام‌الشیعه (11 جزء، 1373 ق. ـ 1372 ش.)؛
3) مصفی‌المقال فی مصنفی علم‌الرجال (تهران، 1337)؛
4) المشیخه (نجف، 1356 ق.)؛
5) هدیه‌الرازی الی المجددالشیرازی (کربلا، 1383 ق.)؛
6) النقداللطیف فی نفی‌التحریف عن القرآن‌الشریف (خطی)؛
7) توضیح‌الرشاد فی تاریخ حصرالاجتهاد (قم، 1401 ق.)؛
8) تنفیذ قول‌العوام بقدم‌الکلام (خطی)؛
9) ذیل‌المشیخه (نجف، 1355 ق.)؛
10)یاءالمفازات فی طریق مشایخ‌الاجازات (خطی)؛
11) اجازات‌الروایه و الوراثه فی القرون‌الاخیره‌الثلاثه (خطی)؛
12)حیات شیخ طوسی (نجف، 1376 ق.)؛
13) مستدرک کشف‌الظنون یا ذیل کشف‌الظنون (تهران، 1387 ق.) (9).
آقا بزرگ پس از بیماری طولانی در 13 ذی‌الحجه 1389 ق. در نجف اشرف درگذشت و، برطبق وصیتش، در کتابخانه خود، که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.

مآخذ:
1) آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن. تاریخ حصرالاجتهاد. تحقیق محمدعلی انصاری. قم: مطبعه‌الخیام، 1401 ق. = 1359؛
2) همو. الذریعه الی تصانیف‌الشیعه. بیروت: دارالاضواء، 1403 ق.= 1362؛
3) همو. الذریعه الی تصانیف‌الشیعه. با مقدمه محمدعلی غروی اردوبادی. قم: مؤسسه اسماعیلیان؛
4) حکیمی، محمدرضا. شیخ آقا بزرگ طهرانی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،{بی‌تا}؛
5) خلیلی، جعفر. موسوعه العتبات‌المقدسه، ج 7. جزء 2، ص 261-263؛
6) زیدان، جرجی. تاریخ آداب‌اللغه‌العربیه: یشتمل علی تاریخ‌اللغه‌العربیه ... . مصر: مطبعه‌الهلال، 1911 م.= 1331 ق. =؛1290
7) علی، عبدالرحیم محمد. شیخ‌الباحثین: آقا بزرگ الطهرانی. نجف:{بی‌نا}، 1390 ق. = 1349؛
8) مدرس، محمدعلی. ریحانه‌الادب فی تراجم‌المعروفین بالکنیه ... . تهران: کتابفروشی خیام، 1369؛
9) مشار، خانبابا. فهرست کتاب‌های چاپی عربی. تهران: چاپخانه رنگین، 1344؛
10) منزوی، علینقی. "الذریعه و آقا بزرگ تهرانی". آینده. س. ششم، 3-4 (خرداد ـ تیر 1359): 245-253؛
11) همو. "الذریعه و آقا بزرگ تهرانی". آینده. س. ششم، 7-8 (مهر ـ آبان 1359): 588-596.

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته کاظم موسوی بجنوردی