آرامگاه صخره‌ای داریوش در نقش رستم و ارزش نمادین کمانداری شاه نزد هخامنشیان
آرامگاه صخره‌ای داریوش در نقش رستم، از نظر معماری و تزئینات نمای خارجی، نمونه‌ای منحصر به فرد از یادمان‌های تدفینی در ایران باستان است که در دوره این شاهنشاه هخامنشی ابداع شد. آرامگاه کوروش (و احتمالاً کمبوجیه) در بنایی آزاد و سنگی به شکل خانه‌ای با سقف سه گوش و بر روی سکویی شش پله‌ای قرار داشت، که تفاوت چشمگیری با آرامگاه نخستین شاهان هخامنشی دارد.
به نظر می‌رسد که فرم اتاق‌های تدفین داخل آرامگاه داریوش، به گونه‌ای معکوس، یادآور نمای خارجی بنای خانه شکل با بام سه گوش و شیبدار آن باشد. اما فارغ از این شباهت، فرم کلی نما و تزئینات نقش برجسته‌های آرامگاه، ابداعی نو و سنجیده از ایده‌ها و فرم‌ها با هدف خلق یک یادمان تدفینی برای بازتاب تصورات و آرزوهای شاه بزرگ بوده است. این یادمان که بی‌شک اهمیت نمادینی برای داریوش داشت، در اوایل دوران زمامداری او ساخته شد. آرامگاه و نقش برجسته‌های آن از نظر زمانی، بر نقش برجسته‌های بناهای تخت جمشید تقدم دارند.
نقش مایه‌ی اورنگ‌بران، به عنوان عنصر مهم نقش برجسته‌ی آرامگاه، پیشتر با تأکید بر نمادگرایی سیاسی و مذهبی نهفته در آن، به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. در این بخش، ضمن بررسی این نقش برجسته به عنوان یک کل، به مطالعه‌ی صحنه‌ای خاص می‌پردازیم که بر فراز اورنگ بلند شده در جریان است.
این صحنه، شاه را در حالی نشان می‌دهد که رو به آتش فروزان ایستاده و اهورامزدا بر فراز صحنه نظاره‌گر اوست. این صحنه که از نظر مذهبی اهمیتی انکارناپذیر دارد، یکی از معدود مدارک دست اول موجود برای مطالعه‌ی مذهب هخامنشیان (به عبارت دیگر، مذهب دربار هخامنشی در ایران) به شمار می‌رود. متأسفانه، کتیبه‌ی ضمیمه‌ی نقش برجسته درباره‌ی مفهوم مذهبی آن توضیحی ارائه نمی‌دهد.
هیچ نمونه‌ی شناخته شده‌ای برای این صحنه در فرهنگ‌های خاور نزدیک وجود ندارد. این صحنه - یا به بیان دقیق‌تر، مجموعه‌ای از تصاویر که برای نمایش یک آیین واقعی با تصویری از آن کنار هم قرار داده شده بودند - اختصاصاً ایرانی به نظر می‌رسد. در عین حال، بسیاری از جزییات هنری این تصویر هخامنشی به تصاویر مذهبی پیشین بابلی و آشوری وابسته است.
میزان اتکا و عدول تصویر هخامنشی در مقایسه با مدل‌های پیشین، برخی از جنبه‌ها و معانی این تصویر را آشکار می‌کند. از این رو، در تلاش برای نیل به درکی عمیق‌تر از مفهوم نقش برجسته‌ی آرامگاه، تحلیل کاربرد تصاویر کلیدی ضروری است، به ویژه از آنجا که کاربرد آنها در نقش برجسته‌ی آرامگاه با پیش نمونه‌های کهن ارتباط می‌یابد.
شاه کماندار
داریوش در نقش برجسته‌ی آرامگاه در حالی که ایستاده و کمانی را در دست چپش نگاه داشته، دست راست خود را به همراه کف دست به سمت داخل به سوی اهورامزدا بالا آورده است. کمان نماد قدرت نظامی و شکار شاه است. نقوش برجسته‌ی داریوش در بیستون و کتیبه‌ی آرامگاه، این تفسیر را تأیید می‌کنند. در کتیبه‌ی آرامگاه، داریوش در بخش دوم و شخصی متن، شرحی از فلسفه‌ی پادشاهی و سپس ارزیابی توانایی‌های خود را در مقام یک مرد ارائه می‌دهد:
"...هم با دست و هم با پا کار آزموده ام. به گاه سوارکاری، سوارکار خوبی هستم. به گاه تیراندازی، کماندار خوبی هستم، هم پیاده و هم سواره. به گاه نیزه‌داری، نیزه‌دار خوبی هستم، هم پیاده و هم سواره. توانایی‌های (جسمی) که اهورامزدا به من ارزانی داشته است و من توان استفاده از آنها را داشته ام - به خواست اهورامزدا، هرچه کرده ام از توانایی‌هایی بود که اهورامزدا به من ارزانی داشت..."
از منظر این کتیبه، تصویر داریوش در حالی که کمان در دست دارد و اهورامزدا را می‌نگرد، معنا می‌یابد. نقش برجسته‌ی آرامگاه نشان می‌دهد که یکی از فرازهای نمایشنامه‌ی پارسیان اثر اسخیلوس به راستی نشان دهنده‌ی آگاهی دقیق این نمایشنامه نویس از سنن پارسی است، آنجا که وی داریوش را "نخستین کماندار در میان مردمش" می‌نامد.
این حقیقت که تصویر روی سکه‌های شاهی هخامنشی به پیکره‌ی کماندار سلطنتی مزین بود، مؤید آن است که تصویر شاه در مقام نمونه‌ی آرمانی کماندار نزد هخامنشیان ارزش نمادین خاصی داشته است.
نقش برجسته‌ی آرامگاه داریوش، شاه را در حالی به تصویر می‌کشد که کمانی در دست دارد و رو به آتش فروزان ایستاده است. این صحنه، شاه را به عنوان "محافظ آتش" یا "نگهدارنده‌ی آتش" اهورامزدا نشان می‌دهد. آتش در آیین زرتشتی نمادی از پاکی، روشنایی و قدرت اهورامزدا است.
حضور اهورامزدا در بالای سر داریوش، تأکید بر حمایت و عنایت الهی از شاه دارد. این صحنه، داریوش را به عنوان "فرمانروای برگزیده" و "نائب اهورامزدا در زمین" معرفی می‌کند.
کمان در دست داریوش، نمادی از قدرت نظامی و وظیفه‌ی او در حفظ و حراست از قلمرو اهورامزدا در برابر دشمنان است.
نقش برجسته‌ی آرامگاه داریوش، تصویری ایده‌آل از شاه هخامنشی به عنوان "رهبری الهی"، "محافظ آتش" و "کماندار ماهر" ارائه می‌دهد. این تصویر، مشروعیت و اقتدار داریوش را به عنوان شاهنشاه هخامنشی تأیید می‌کند.
نتیجه‌گیری
آرامگاه صخره‌ای داریوش در نقش رستم، یادمانی منحصر به فرد و ارزشمند از دوران هخامنشی است. نقش برجسته‌ی این آرامگاه، تصویری نمادین از داریوش به عنوان "شاه آرمانی" ارائه می‌دهد.
در این نقش برجسته، داریوش در حالی به تصویر کشیده شده که کمانی در دست دارد و رو به آتش فروزان ایستاده است. این صحنه، شاه را به عنوان "محافظ آتش" یا "نگهدارنده‌ی آتش" اهورامزدا نشان می‌دهد.
حضور اهورامزدا در بالای سر داریوش، تأکید بر حمایت و عنایت الهی از شاه دارد. این صحنه، داریوش را به عنوان "فرمانروای برگزیده" و "نائب اهورامزدا در زمین" معرفی می‌کند.
کمان در دست داریوش، نمادی از قدرت نظامی و وظیفه‌ی او در حفظ و حراست از قلمرو اهورامزدا در برابر دشمنان است.
نقش برجسته‌ی آرامگاه داریوش، تصویری ایده‌آل از شاه هخامنشی به عنوان "رهبری الهی"، "محافظ آتش" و "کماندار ماهر" ارائه می‌دهد. این تصویر، مشروعیت و اقتدار داریوش را به عنوان شاهنشاه هخامنشی تأیید می‌کند.
منابع:
- کول روت، مارگارت. شاه و پادشاهی در هنرهخامنشی: تاملاتی بر روند آفرینش شمایل نگاری هخامنشی. ترجمه: علی بهادری. ناشر: دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه تهران. چاپ اول ۱۳۹۷.
نظر شما