مواضع متناقض روسیه در قبال تحریم‌های سازمان ملل و اتحادیه اروپا به خصوص در زمینه نفت و گاز ایران نشان می‌دهد، روسیه تلاش می‌کند برای تاثیر‌گذاری بر بازار انرژی اروپا، دست شرکت‌های اروپایی را از منابع نفت و گاز ایران کوتاه و به نوعی انحصار خود را در بازار انرژی اروپا حفظ کند.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اقتصاد پریشان و در هم ریخته روسیه با باور به وعده‌ حمایت‌های اقتصادی امریکا در صورت تامین نظرات ایالات متحده در پروسه فروپاشی، برای مدت کوتاهی به سوی گسترش روابط و برقراری پیوندهایی با اقتصاد امریکا تمایل پیدا کرد. اما با عملی نشدن این وعده‌ها روسیه به خصوص از زمان زمامداری ولادیمیر پوتین، به سوی متحد اقتصادی قدیمی خود یعنی اروپا بازگشت و استراتژی اصلی اقتصادی خود را بر روی روابط گسترش با اروپای متحد پایه‌گذاری کرد. چنانکه مبادلات تجاری روسیه با آمریکا در حدود 20 میلیارد دلار است اما میزان این مبادلات با اتحادیه اروپا به بیش از 200 میلیارد دلار می‌رسد.
در واقع استراتژی اصلی تاثیرگذاری روسیه در مناسبات گسترده اقتصادی آن با اتحادیه اروپا بر بیشتر کردن نقش این کشور در تامین انرژی اتحادیه به خصوص با توجه به منابع عظیم نفت و گاز این کشور و اتصال زمینی و نزدیک روسیه با اتحادیه اروپا استوار است. اتحادیه اروپا بیش از 25 درصد گاز طبیعی و حدود 20 درصد نفت مصرفی خود را از روسیه وارد می‌کند. در عین حال اتحادیه اروپا که بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه است و پنجاه درصد صادرات روسیه به مقصد کشورهای این اتحادیه انجام می‌شود، می‌کوشد از اهرم مناسبات اقتصادی برای گرفتن تضمین‌های امنیت انرژی از روسیه بهره بگیرد.
به بیان دیگر روسیه مصمم است نقش محوری خود را در تامین انرژی اتحادیه اروپا تقویت کند تا در مناسبات اقتصادی با این اتحادیه، برگ برنده و عامل ثبات‌بخش مؤثری را در اختیار داشته باشد. در واقع طبق گزارشهای موجود 67 درصد از درآمد صادراتی روسیه در سال 1386 از نفت و گاز تامین می‌شود و این منابع سهم زیادی در تولید ناخالص داخلی روسیه دارند. اهمیت تلاش روسیه از این جهت بیشتر هویدا می‌شود که منابع وزارت نفت ایران نقل قولی را از پوتین طرح می‌کنند مبنی بر اینکه روسیه قصد دارد تا سال 2015 (1394 ش) هر هزار متر مکعب گاز خود را یک هزار دلار به فروش برساند.
از دیگر سو وضعیت تامین انرژی اتحادیه اروپا نیز شرایط خاصی را سپری می‌کند. در واقع با وجود تلاش برای جانشینی انرژی‌های فسیلی با دیگر انرژی‌های در دسترس، نیاز اروپا به انرژی فسیلی، به ویژه از نوع پاک (گاز طبیعی) رو به فزونی است. در عین حال تولید گاز در داخل اروپا کاهش یافته، برای مثال منابع گازی دریای شمال و هلند دچار افت فشار شده؛ از این رو وابستگی اروپا به واردات بیشتر شده است.
از سوی دیگر اتحادیه اروپا به دلیل پیروی از سیاست‌های منع گسترش نیروگاه‌های هسته ای، تولید انرژی از این نیروگاهها را کنار گذاشته است. بعلاوه اخذ مجوز و ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای فرآیندی بسیار زمان بر است؛ از این رو و در کوتاه و میان مدت استفاده از این منبع ناممکن است. زغال سنگ نیز بسیار آلاینده است و هر گونه گرایش به آن با پیمان کیوتو ناهمسو خواهد بود.
به گزارش فارس، حجت‌الله غنیمی‌فرد معاون سابق سرمایه‌گذاری شرکت ملی نفت در این زمینه با اشاره به کاهش تولید گاز در کشورهای بزرگ اروپایی همچون مجارستان، هلند، آلمان، انگلستان و نروژ، معتقد است: "پیش‌بینی می‌شود میزان تولید گاز طبیعی در این کشورها کاهش چشمگیری یابد".
وی همچنین با اشاره به واردات 200 میلیارد متر مکعبی گاز به صورت سالانه توسط کشورهای پیشرفته اروپایی، می‌گوید: "براساس برآوردهای انجام شده پیش‌بینی می‌شود تا ده سال آینده میزان واردات گاز کشورهای پیشرفته اروپایی به حدود 500 میلیارد متر مکعب در سال افزایش یابد".
معاون سابق سرمایه‌گذاری شرکت ملی نفت با بیان اینکه هم اکنون سالانه روسیه حدود 120 میلیارد متر مکعب گاز تحویل اروپایی‌ها می‌دهد گفت: "براساس برنامه‌های توسعه‌ای این کشور پیش‌بینی می‌شود طی سالهای آینده میزان تولید گاز روسیه حدود 88 میلیارد متر مکعب سالهای آینده افزایش یابد".
بنابر اظهارات غنیمی فرد در کنار روسیه برخی کشورهای آفریقایی همچون لیبی، مصر و الجزایر تامین کنندگان گاز اروپا هستند اما میزان تولید گاز این کشورها نیز تا سال 2016 به تدریج کاهش می‌یابد.
وی با بیان اینکه پیش‌بینی می‌شود تا 3 سال آینده میلادی کشورهای اروپایی در تامین انرژی خود با مشکلات اساسی روبرو شوند، به صراحت گفت: "این موضوع موجب می‌شود که اروپایی‌ها برای تامین انرژی خود به گاز کشورهای خاورمیانه وابستگی بیشتری پیدا کنند".
هم اکنون روسیه بزرگترین تولید کننده گاز مورد نیاز اروپاست و ترکیه، ایتالیا، فرانسه و آلمان از بزرگترین وارد کنندگان گاز روسیه در اروپا هستند. تا پایان سال 83، شرکت دولتی گازپروم روسیه تنها عرضه‌کننده گاز به کشورهای بوسنی و هرزگوین، استونی و اسلواکی بوده است. همچنین 97 درصد گاز بلغارستان، 89 درصد گاز مجارستان، 86 درصد گاز لهستان، نزدیک به 75 درصد گاز جمهوری چک، 67 درصد گاز ترکیه، 65 درصد گاز اتریش، حدود 40 درصد گاز رومانی، 36 درصد گاز آلمان، 27 درصد گاز ایتالیا و 25 درصد گاز مورد نیاز فرانسه از سوی گازپروم تامین می‌شد.
علاوه بر این در فروردین ماه امسال احداث خط لوله گاز "روسیه- آلمان" موسوم به "نورث استریم" نیز با حضور رئیس‌جمهور روسیه، صدراعظم آلمان و جمعی از مقامات اروپایی آغاز شد. دیمیتری مدودف در این مراسم گفت: "برای اولین بار با دور زدن کشورهای ترانزیت، این تضمین داده می‌شود که گاز روسیه به‌طور مستقیم به بازارهای غربی صادر شود". روسیه امیدوار است که بتواند از طریق این خط لوله سالانه تا 55 میلیارد مترمکعب گاز به اروپای غربی صادر کند.
اگرچه احداث چنین خطی بسیاری از مشکلات روسیه با کشورهای ترانزیت‌کننده گاز را از بین می‌برد اما این نکته قابل چشم‌پوشی نیست که یکی ازموارد مهم مورد اختلاف بین اتحادیه اروپا وروسیه امنیت انتقال انرژی ازروسیه به سمت اروپا است. رهبران اتحادیه اروپا از روسیه می‌خواهند منابع عظیم انرژی خود را به روی سرمایه گذاران خارجی بگشاید اما کرملین تمایل دارد کنترل خود را بر منابع عظیم نفت و گاز و خطوط لوله انرژی حفظ کند. ازسوی دیگرمسکو نیزخواستار دسترسی بهتر و آسانتر به بازاراتحادیه اروپاست. خوزه مانوئل باروسو رئیس کمیسیون اروپایی معتقد است: "روسیه یکی از اصلی‌ترین تامین کنندگان انرژی مورد نیاز اروپا است و اروپا این بازار را حفظ خواهد کرد".
در عین حال در سال 86 روسیه در پی تنش سیاسی با اتحادیه اروپا، شرکت "شل" را از میدان ساخالین اخراج کرد. ارزش این قرارداد ابطال شده 20 میلیارد دلار بود.
مناقشات انرژی میان روسیه و اتحادیه اروپا در خلال دو تا سه سال گذشته به یکی از بحران‌های اساسی در روابط روسیه با اروپا تبدیل شده بود به گونه‌ای که اروپا بارها روسیه را متهم کرد از سلاح انرژی به عنوان ابزاری برای باج خواهی از اتحادیه اروپا استفاده می‌کند.
واضح است که در برابر استراتژی توسعه طلبی روسیه در بازار انرژی اتحادی اروپا، این اتحادیه نیز تلاش می‌کند با تنوع بخشیدن به منابع تامین انرژی خود به خصوص در حیطه انرژی‌های فسیلی این راهبرد روسیه را بی‌اثر کند اما برای این کار راه چندان همواری را در پیش ندارد.
در واقع اروپا به منبع دیگری که بتواند نیاز روزافزونش را به گاز تأمین کند، دسترسی ندارد. زیرا تامین کنندگان سنتی آن یعنی کشورهای صادر کننده گاز در شمال آفریقا با حداکثر توان در حال صادرات هستند. بعلاوه واردات ال. ان. جی از قطر و برخی منابع دیگر و نیز افزایش ظرفیت تولید آنان یا ناممکن و یا بسیار دشوار است. در عین حال در پی جنگ روسیه و گرجستان، امید کشورهای اروپایی برای تأمین گاز از ترکمنستان و به طور مستقیم از طریق عبور خط لوله دریای خزر (ترانس کاسپین) به یاس بدل شد.
یکی دیگر از منابعی که اروپا برای تامین گاز مورد نیاز خود به آن دلبستگی نشان می‌داد، خط لوله "نابوکو" بود. نابوکو از سال 81 با حضور دو شرکت اتریشی و ترک به صورت یک شرکت سهامی عام کلید خورد و به سرعت شرکایی از بلغارستان، مجارستان و رومانی را جذب کرد و در عین حال برای جذب شرکای بیشتر تلاش می‌کرد. اما با وجود همه کوشش‌ها، این خط لوله که قرار بود تا سال 87 با یک جریان حداقلی از گاز آسیای میانه کار خود را آغاز کند هنوز به مرحله اجرا در نیامده و وضعیت اجرای آن در آینده نیز مبهم است.
این ابهام بیشتر از آن رو است که قرار بود نابوکوفعالیت خود را با گاز آذربایجان کلید بزند و در عین حال زمزمه‌هایی از پیوستن گاز عراق و دیگر کشورها به این خط لوله راهبردی وجود داشت، اما با توجه به حجم نه چندان بالای ذخایر گاز کشورهای یادشده، درباره اقتصادی بودن اجرای آن طرح به خصوص بدون استفاده از گاز ایران تردیدهای جدی وجود دارد.
در واقع گاز ایران یکی از معدود آلترناتیوها و جایگزین‌های جدی برای گاز روسیه محسوب می‌شود و بعضی کشورهای اروپایی مانند سوئیس و یا آلمان تلاش می‌کنند باتوجه به افزایش روزافزون تقاضا برای گاز، با بستن قراردادهای مستقلی برای واردات گاز ایران، منابع تامین انرژی فسیلی پاک (گاز) خود را تنوع ببخشند. در همین حال صحبت‌هایی نیز از لزوم پیوستن ایران به خط لوله نابوکو و عقیم ماندن این طرح بدون حضور ایران در رسانه‌ها مطرح می‌شود.
در واقع با توجه به همه تحولاتی که مورد اشاره قرار گرفت، به نظر می‌رسد روسیه با امضای تحریم‌های سازمان ملل تلاش می‌کند دست اروپایی‌ها را از منابع عظیم و قراردادهای نفت و گاز ایران کوتاه کند تا در صورت قصد احتمالی ایران برای ورود به بازار انرژی اروپا، روسیه بتواند با وارد شدن به پهنه وسیع و گسترده تولید نفت و گاز ایران، امکان اثرگذاری خود بر عرضه انرژی به اروپا را حفظ کند.
واضح است که با توجه به نیاز پروژه‌های نفت و گاز به سرمایه‌گذاری کلان و همچنین فن‌آوری‌های پیشرفته و بعضا انحصاری، ایران از ورود و مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی به خصوص سرمایه‌گذاران صاحب تکنولوژی در پروژه‌های نفت و گاز خود استقبال می‌کند و در نگاه نخست به نظر نمی‌رسد که برای ایران این مساله که مبدا این سرمایه‌گذاران کجا است اهمیت ویژه‌ای داشته باشد. به خصوص که اروپایی‌ها در طول زمان همکاری خود در پروژه‌های انرژی ایران نه‌چندان خوش قول و نه چندان قابل اعتماد عمل کرده‌اند.
این نکته قابل توجه است که با وجود اینکه روسیه نیز سابقه درخشانی از همکاری اقتصادی با ایران ندارد و حجم مبادلات اقتصادی دو کشور به بیش از 2 تا 3 میلیارد دلار در سال نمی‌رسد اما همکاری 2 تولیدکننده و مالک ذخایر هیدروکربوری مطمئناً ماهیت متفاوتی با همکاری یک عرضه‌کننده و یک خواهان منابع انرژی در پروژه‌ای مشترک خواهد داشت که این مساله دقت و توجه و برنامه‌ریزی مدیران مسئول در حوزه انرژی کشورمان را دوچندان می‌کند.
به نظر می‌رسد مراودات اخیر و گسترده ایران و روسیه در حوزه انرژی را می‌توان تقویت‌کننده این احتمال، یعنی بازی روسیه با کارت تحریم ایران در زمین انرژی اروپا دانست. چنانکه جواد اوجی مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران به عنوان مهمترین مقام مسئول وزیر نفت را در سفر به مسکو همراهی کرد و درباره نتایج این سفر نیز اظهارداشت: "در سه روز مذاکرات فشرده با شرکت‌های روسی دو پروتکل و یک نقشه راه امضا شد".
اوجی محورهای این توافقات را همکاری در زمینه ذخیره سازی گاز، توسعه میدان‌های نفت و گاز، احداث ایستگاه‌های تقویت فشار و تامین توربو کمپرسورهای آن همچنین احداث واحدهای کوچک "ال ان جی" و استفاده از تکنولوژی‌های نوین hot tab اعلام کرد.
پیش از این حسین نقره‌کار شیرازی معاون بین‌الملل وزیر نفت از تدوین نقشه راه همکاری‌های ایران و روسیه در زمینه منابع هیدروکربوری خبر داده بود که موارد زیادی از همکاری متقابل در توسعه میادین نفت و گاز تا عرضه نفت در بورس‌های ایران و روسیه را در برمی‌گیرد.
در واقع روسیه توانست با استفاده از امضای تحریم‌های سازمان ملل و بی‌ثباتی شرکت‌های نفتی اروپایی در عرضه بنزین به ایران حتی درهای بازار بزرگ بنزین ایران را نیز بروی خود باز کند. چنانکه رجب صفرف رئیس کمیسیون ایران در اتاق بازرگانی مسکو گفت: " سه شرکت دولتی روسیه شامل رزنفت و گازپروم نفت احتمالاً اقدام به صادرات بنزین به ایران خواهند کرد. " و از احتمال ورود اولیه نخستین محموله بزرگ بنزین روسیه در شهریور ماه خبر داد.
وی با استقبال از فرصت پیش آمده برای صادرات بنزین روسیه به ایران در اثر تحریم‌های یک جانبه آمریکا و اروپا گفت: "ما در مورد محموله‌های قابل توجه سخن می‌گوییم. مسلماً تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا فرصتی را در این زمینه پدید آورده است".
این از معدود دفعاتی است که یک مقام روسی آشکارا از منافع تحریم ایران توسط اروپا و آمریکا برای روسیه خبر می‌دهد. اما خوشحالی روس‌ها همیشگی نیست. بلافاصله پس از امضای تحریم‌های ایران توسط اتحادیه اروپا که اتفاقا شامل بخش نفت و گاز ایران نیز بود و پس از تحریم‌های سازمان ملل انجام گرفت، ناگهان مقامات و رسانه‌های روسیه نسبت به اجرای این تحریم‌ها واکنش شدیدی نشان دادند.
در این زمینه روزنامه "وزگلاد" روسیه نوشت: به عقیده روسیه تصمیم آمریکا و اتحادیه اروپا در خصوص اعمال تحریهای شدید در قبال ایران ناموفق است، چرا که کمکی به روند حل و فصل مسائل مربوط به برنامه هسته‌ای ایران نمی‌کند و به منزله خارج شدن از چارچوب قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل است. در این رابطه مقامات مسکو حتی بعید ندانسته‌اند که از روند مذاکرات مشترک در این زمینه خارج شوند.
کارشناسان روسیه اعمال این تحریم‌های جدید را غیرمنطقی می‌دانند اما در گفته‌های یعضی از آنان می‌توان نشانه‌هایی از دلایل واقعی مخالفت آنها با این تحریم‌را یافت. ولادیمیر آنوخین نائب رئیس آکادمی علوم ژئوپلیتیکی روسیه معتقد است: تحریمها برای روسیه و سایر کشورهای غیر عضو اتحادیه اروپا الزامی نیست ولی مسلماً می‌تواند در خصوص شرکتهای روسی طرف همکاری با ایران بکار گرفته شوند.
وی می‌افزاید: به نظر من این تحریمها که در ظاهر برای ما لازم الاجرا نیستند، می‌توانند نوعی اتمام حجت برای شرکتهای روسی بشمار روند. اما جمله آخر آنوخین عملا دلایل مخالفت او را روشن می‌کند: البته در واقع این نظریه چندان بدی نیست تا شرکت‌های روسی را با بکارگیری این قبیل تحریم از بازارهای انرژی جهانی دور سازند.
در واقع وضع تحریم‌ها در حوزه نفت و گاز ایران توسط اتحادیه اروپا را می‌توان به نوعی پاتک این اتحادیه به استراتژی انرژی روسیه در قبال ایران دانست. شاید تنها با پذیرش این فرض بتوان مواضع دوگانه و پارادوکسیکال روسیه را در قبال تحریم‌های سازمان ملل و اتحادیه اروپا به خصوص در حوزه نفت گاز ایران توجیه کرد.
اما با توجه به بازی دقیق روسیه و اتحادیه اروپا با همه کارت‌ها و امکانات موجود، منابع نفت و گاز ایران که در حال حاضر محتوای یکی از مهمترین این کارت‌ها را تشکیل می‌دهد باید با ظرافت، دقت و درک و استفاده حداکثری از بازی طرف‌های درگیر و ذینفع و همچنین با توجه به افزایش روزافزون تقاضای انرژی در جهان توسط مسئولان کشورمان مدیریت شوند.

منبع: / روزنامه / جمهوری اسلامی ۱۳۸۹/۵/۱۴
نویسنده : علی فروزنده