روزنامه شرق، پنج‌شنبه ۹‌شهریور ۱۴۰۲، شماره ۴۶۳۹

ترانه یلدا (معمار و شهرساز)
چند روز پیش در پی برگزاری نشستی دلنشین درباره دروازه های تهران قدیم در کافه تاریخ، بحثی درگرفت که بازگوکردن بخشی از آن می تواند برای تیزکردن ذهن و نگاه مان درباره شهر مفید واقع شود (کافه تاریخ مدتی است به لطف آقای حسین دهباشی و انجمن تهران شناسی جلسات خیلی خوبی را درباره تاریخ لاله زار، میدان توپخانه و تهران قدیم برگزار می کند که واقعا ستودنی است). حال باید گفت که برای معماران و طراحان شهری کیفیت معماری ساختمان های عمومی و خصوصی و هر چیز دیگری که در شهر ساخته می شود، نحوه قرارگیری سازه ها در فضای شهری، نحوه ارتباط بصری و تعلق خاطر مردم به فضاهای شهری و نیز انواع استفاده مردم از این فضاها، همواره مورد پرسش و مداقه قرار می گیرد. البته از آنجا که شهر متعلق به همه شهروندان است، نظر و رفتار همه کسانی که از فضاهای عمومی شهری استفاده می کنند، نیز همواره در هویت شهر تاثیرگذار و تعیین کننده بوده است. چه بسیار جاهای زیبا و پرداخته شده که مقبول مردم و مدیران واقع نشده و رها شده و خالی مانده اند؛ در عوض چه بسا جاهای خاک و خلی و مخروبه که به پاتوق های بچه های محل تبدیل شده اند. واقعا چیست آن احساس تعلقی که دوست داران تهران قدیم را به میرزا حمید، نقاش دیوارهای اودلاجان علاقه مند کرده و به خرابه های برازجان می کشاند؟ آنها از روی «QR code»های نقش بسته روی دیوارها می توانند نقاشی های محو و تخریب شده میرزا حمید را روی گوشی های موبایل شان بازیابی کنند! نقاشی هایی که معلوم نیست چه کسانی و چرا روی شان را پوشانده اند؟ چیست این حس غریبی که ما را وامی دارد که به دنبال تاریخ لاله زار بگردیم و بخواهیم تلاش کنیم این خیابان باریک و شلوغ از دود و دم موتوری ها را- که روزی سمبل تهران مدرن بوده- دوباره زنده بخواهیم؟ همین دیشب عده ای نقاش سر کوچه باربد در لاله زار جمع شدند و نقاشی کردند. استقبال اهالی و پذیرایی شان تحسین برانگیز بود. راستش هم دل کندن از تاریخ شهر و خیابان های نمادینش سخت است، هم توجه نکردن به ارزش بالای مرکزیت مکانی در شهر. ما ناچاریم هنوز مرکزیت شهر در «قلب تهران یا تهران تاریخی» و بازار تهران در میانه آن را به عنوان جذاب ترین نقاط برای کار و فعالیت بازشناسیم. مواظب باشیم که بیش ازاین سکونت در آنجا کاهش نیابد و برای گردشگرانی که خواه ناخواه به آنجا جذب می شوند، دچار شب مردگی نشود و پرنشاط باقی بماند. و اما بحثی که از تصاویر دروازه های تهران قدیم شروع شد، به اینجا کشید که آیا دروازه هایی که چند سال قبل (در دوران شهرداری آقای قالیباف) در مرزهای جنوبی تهران قدیم ساخته اند، به یاد آنچه صد سال پیش در عهد رضاشاه کاملا تخریب شده، کار خوبی بوده؟ سوال شد که حتی اگر فرض کنیم که مردم آن محلات بدشان هم نیاید یک یادگار ساختگی و تزیینی از شهر قدیم داشته باشند و همین دروازه ها را برای پارک هم جوار با میدان شوش غنیمت بدانند، آیا این نگاه نوستالژیک و موزه ای به شهر درست است؟ نگاه موزه ای به شهر که مولود سال های اولیه ورود ادبیات حفاظت محور به مداخلات شهری است و اغلب از رویکردهای ایتالیا در دهه 50 میلادی نشئت می گیرد؛ اگرچه ما متاسفانه اصلا فرهنگ حفاظت محور برای احیای بافت های ارزشمندمان را نداریم - و تازه در یکی، دو دهه اخیر است که آن هم تعدادی کافه و مکان عمومی در خانه های قدیمی باز شده است- اما در اروپا برخی افراد می گویند که این نگاه باعث می شود مرکز شهر قدیم دچار اختلال دسترسی و زیست پذیری شود و ساکنانش را در وهله اول از دست بدهد؛ اما این را هم باید گفت که حفاظت از اصالت و کالبد شهر قدیم لطف های خودش را نیز دارد و برای گردشگران جاذبه ایجاد می کند. همچنین گفته می شود: شهر که موزه نیست که بخواهد توریستی و نمایشگاهی اداره بشود؛ آن هم در دوران پست کرونایی که خیلی از شهرهای اشباع شده از توریست در اروپا (و حتی ترکیه) تصمیم گرفته اند موانعی برای هجوم توریست های سنتی به این شهرها ایجاد کنند؛ بنابراین ما باید در اولویت اول شهرهای مان را برای خود شهروندان و سکونت کیفی آنها سازمان بدهیم. که این هم می تواند با نگاه حفاظت محور منافاتی نداشته باشد و اتفاقا به منبع درآمدی برای ساکنان بافت های قدیم شهرها تبدیل شود. حسین صمدیان، مهندس معمار، برای این حرف پاسخ جالبی داشت که در ادبیات شهرسازانه سابقه نداشت؛ اما احساس خوبی را منتقل می کرد. او گفت: «اتفاقا شهر موزه هست! موزه ای از هر آنچه می بینیم. ترکیبی از همه موزه هایی که تا حالا دیده و شنیده ایم؛ موزه ای که حفظ ارزش ها و ارتباطات انسانی در آن، حس تعلق به مکان و به تبع آن کیفیت زندگی را ارتقا می دهد؛ موزه ای که قواعد و ضوابطش پیچیده تر و متفاوت از موزه های معمولی است. موزه ای که می تواند تلفیقی از کاربری ها، سلایق، محتواها و ارزش ها را در کنار هم و با نسبت های متفاوت چیده باشد؛ موزه ای که باید آن را از خودمان بدانیم». درست می گفت. چرا فکر می کنیم موزه نمی تواند پویا و تلفیقی باشد؟ موزه ای پویا به وسعت یک شهر که مردم با جای جایش یا خاطراتی شخصی دارند یا از عزیزان شان شنیده اند.

واقعیت این است که به قول دکتر علی محمد سعادتی که سال های زیادی شهردار «قلب تهران» بود و خدمت بسیاری به احیا و ارتقای کیفی مرکز تاریخی شهرمان کرد: «اگر مسئولان فقط به مردم و تامین خدمات موردنیازشان فکر کنند، اگر با مردم محلات گفت وگو کنند و درست همان چیزی را که آنها خود می خواهند- از پیاده روها تا تاسیسات و خدمات شهری، مدرسه، درمانگاه، سرای محله آزاد و پاتوق پذیرا، و...- برای شان فراهم کنند، تعلق خاطر و علاقه آنها به محل شان خیلی بیشتر می شود». سعادتی در سخنرانی دوشنبه اش در حوزه هنر اسلامی افزود: «با این روش ما شاهد بودیم که در منطقه 12 که قیمت ملک در آن هر سال شش درصد تنزل می کرد، ناگهان بعد از چند سال اقدامات محلی ما، به بیش از سالی 12 درصد رشد قیمت رسید». در واقع بحث کیفیت کالبدی بافت یا تک بناها کاملا تابع کیفیت زیست پذیری بافت است و هرگاه بافتی دچار اختلال جدی در زندگی عادی اش شود، زوال کالبدی را نیز شاهد خواهد بود؛ زوالی که خود تغییر کاربری ها را نیز به دنبال خواهد داشت. وقتی درصد بالایی از خانه های محلات اطراف بازار تهران تبدیل به انبار می شوند، این نشانه آن است که منطقه مسکونی قبلا به تدریج دچار کاهش شدید کیفیت زیست پذیری شده و در نظام خدمت رسانی اش چالش هایی جدی دارد. حال اگر شهر ما به خود بیاید و از فرصت های بالقوه موجود استفاده کند، چه بسا تهران قدیم به قطب گردشگری داخلی و خارجی تبدیل شود. این تغییرات هم چهره شهر قدیم را زیباتر می کند، هم شهروندانش را راضی تر.