قهوه‌خانه یوزباشی
✍️ سیدمحسن محسنی
تا پیش از انقلاب اسلامی، تعداد زیادی قهوه‌خانه سنتی (نه سنتی‌نماهایی که فعلا دیده می‌شود) در قم وجود داشت. چون من تعدادی از این قهوه‌خانه‌ها را دیده بودم به شرح یکی از آنها که در نزدیکی بنگاه ما بود، می‌پردازم.
می‌گویند قهوه‌خانه‌ها از زمان صفویه در ایران رایج شدند و بعد از ورود چای به ایران در دوره قاجار پذیرایی با قهوه متروک شد و پذیرایی با چایی در قهوه‌خانه رواج پیدا کرد، ولی نام قهوه‌خانه (به تلفظ قمی: قَف‌خونه) همچنان بر روی آنان ماند.
محمد تقی بیگ ارباب تعداد قهوه‌خانه‌های قم در دوره ناصرالدین شاه را پنج باب ذکر می‌کند.
(تاریخ دارالایمان، ص ۶۲)
قهوه‌خانه‌ها به جز محلی برای خوردن و آشامیدن، محلی برای کسب و رد و بدل کردن اخبار و تفریح و تفرج هم بود. برخی قهوه‌خانه‌ها محلی برای جمع شدن صنفی خاص هم بود.
قهوه‌خانه یوزباشی در ابتدای خیابان باجک با چند دکان فاصله از بنگاه ما و قبل از کوچه آهنگرها ( کوچه شماره ۲) قرار داشت. ظهرها و غروب‌ها دیزه (تلفظ قمیِ دیزی) بار می‌گذاشت. بوی این دیزه‌ها تا فاصله زیادی از قهوه‌خانه مشام‌ها را نوازش می‌داد. دیزه‌ها برخی یک نفره و برخی دونفره بود. صبح‌ها هم با نان و پنیر و گردو کره و مربا و تخم‌مرغ آب‌پز و نیمرو از مشتریان پذیرایی می‌کردند.
هم‌چنین یادم هست یکی از وسایل پذیرایی قلیان بود؛ منتها قلیان‌هایی که با تنباکوی سنتی که معروف‌ترینش تنباکوی احمد محمود بود، چاق می‌شد. قمی‌ها تنباکو را به صورت تمباکو تلفظ می‌کنند.
مقابل قهوه‌خانه محل توقف درشکه‌چی‌ها بود که من خاطره کم‌رنگی از آن به یاد دارم. به همین دلیل قهوه‌خانه پاتوق درشکه‌چی‌ها هم شده بود. من به‌خوبی استکان‌های کمر باریک قهوه‌خانه که شاگرد قهوه‌چی با تردستی با آنها به مشتریان چایی می‌داد، در خاطرم مانده است.
قهوه‌خانه محل جمع شدن درویش‌ها هم بود که با کشکولی در دست به این قهوه‌خانه می‌آمدند. حتی به یاد دارم که در این قهوه‌خانه شاه‌نامه‌خوانی هم می‌کردند. هنوز رفت و آمد شاه‌نامه‌خوان هنگام نقالی در درون قهوه‌خانه در خاطرم زنده است. چون نقّال‌ها هنگام شاه‌نامه‌خوانی در طول قهوه‌خانه بالا و پایین می‌شدند.
پدرم می‌گوید مرحوم یوزباشی چند پسر داشت و آدم بسیار خوبی بود.
این قهوه‌خانه را اندکی پیش از انقلاب، مرحوم حاج عباس جباری خریداری و بعد از تخریب تبدیل به فروشگاه لوازم خانگی کرد و اینک به صورت داروخانه دیده می‌شود.
امیدوارم اطلاعات مربوط به قهوه‌خانه‌های قم اندک اندک گردآوری شود؛ چون هیچ منبعی در این خصوص وجود ندارد. بهتر است بگویم اساسا برای تاریخ اجتماعی و فرهنگ عامیانه قم – که حجم عظیم و قابل توجهی داشته – هیچ کاری انجام نشده است.
این یادداشت‌ها کوششی است تا برخی جنبه‌های مغفول مانده تاریخ اجتماعی قم را از غفلت به در آورد.
نظر شما