گونه‌شناسی خانه‌های دوره قاجار در قم
نشست ۴۲۸ بنیاد قم‌پژوهی با موضوع: «گونه‌شناسی خانه‌های دوره قاجار در قم: گزارشی از پایان‌نامه ارشد» با حضور مهندس علی اکبر غلامی تابش برگزار شد. وی در ابتدا به معرفی ویژگی‌های معماری قاجار پرداخت و گفت: در دوره قاجار ساختن ساختمان‌هاى مسکونى به مرحله‌اى از طرح و اجرا رسید که در آن طرح‌هاى اندرونى و بیرونى و درپاره‌اى از موارد طرح‌ها با فضاهاى اندرونى در اندرونى با همه قسمت‌هاى بیرونى و درونى آن حساب شده و اصولى به کار گرفته مى‌شدند و در همه فضاها با اصول و کلیه نکات و خواسته‌هاى ذاتى و فطرى نه براى افراد یک خانواده بلکه براى چندین خانواده نزدیک به هم ساخته می‌شد. در این بناها فضاهاى مسکونى به اتاق‌هاى زندگى، خواب، سفره‌خانه، اتاق‌هاى سه درى، پنج درى، تالار بادگیر، شاه نشین و زیرزمین‌هایى براى نگهدارى وسایل و مواد غذایى وزیرزمین‌هایى براى فصول پاییز و زمستان. حوض‌خانه به عنوان محلى براى زندگى در ساعات گرم تابستان با داشتن بادگیر و سایر فضاها تفکیک مى‌شد. قسمت بیرونى شامل فضاهایى چون: هشتى، اصطبل، انبار علوفه، اتاق سرایدارى و فضاهاى زندگى براى مهمان و افرادغیر محرم، مطبخ، منبع و چاه آب، مستراح و حیاط مشجر طراحى مى‌شدند.
وی افزود: ساختمان‌هاى بیرونى و اندرونى به گونه‌اى طراحى مى‌شد که ارتباط حیاط بیرونى از گذر کوچه، بازار و یا خیابان فراهم شود و قسمت اندرونى از مسیر دیگرى راهى جداگانه داشته باشد. این جدایى ورودى‌ها باعث مى‌شد که اگر اهل حرم به رفت و آمدى به خارج از منزل نیاز داشته باشند، از در پشتى رفت و آمد کنند و از در خروجى قسمت بیرونى متصل به گذر اصلى استفاده نکنند. این گونه از ساختمان‌ها علاوه بر اصل طراحى از جهت فضاهاى زمستان نشین و تابستان نشین، ضلع شرقى و غربى، پشت به قبله و رو به قبله و با توجه به تناسبات کوچک و بزرگ و موارد اجرایى آن اجرا مى شده است. همچنین اصل نماسازى همواره مد نظر بوده در قسمت‌هاى داخل مخصوصا تالار شاه‌نشین از هنرهایى مثل: پیش نجارى‌سازى، گچ‌برى‌هاى سنتى در مایه نقش‌هاى گل و گیاه و اسلیمى و ختایى و در مواردى همراه با تصویرسازى سه بعدى از مجسمه ملایکه، گچ‌برى در گلویى بدنه و سقف، ترنج‌اندازى و گچ‌برى در سقف و نقاشى‌هاى موزون بر سطح گچ‌برى‌ها، درهاى چوبى و اورسىسازى با کارهاى بسیار زیباى درود‌گران و نصب شیشه‌هاى الوان زیبا در متن آنها، ایوان‌سازى با ستون‌هاى مدور آجرى و نقش‌دهى از نوع تیشه‌دارى و یا به کارگیرى ستون‌هاى سنگى با تراش پیچ حجارى و یا ستون‌هاى چوبى و اجراى سر ستون‌هاى تونگان‌سازى در آنها و نیز به کارگیرى قوس‌هاى تزیینى چند کمانه در پیش ایوان‌سازى و همچنین در نعل درگاه‌ها براى محل درها و پنجره‌ها، بندهای گچی آونگ، قطاربندى، طاقه‌سازى‌هاى گچى و کاشى در قسمت‌هایى از طاق پوش‌ها در زیرزمین‌ها، حوض خانه در هشتى و پیش ایوان‌ها.
در بناهاى مسکونى دوره قاجار به‌خصوص در اواخر این دوره ) مشخصه اصلى اکثریت خانه‌ها که الگوى درون‌گرایى است، آرام آرام جاى خود را به الگوى برونگرا که ناشى از تاثیر فرهنگ و معمارى غرب است،خود را بروز مى‌دهد و خانه افراد مرفه و سرشناس بیش از بیش با الهام از بناها و آثار معمارى ارویایى طراحى وساخته مى‌شود. در این میان ستون، نقش برجسته‌ترى را از خود به نمایش مى‌گذارد. استفاده از شیروانى براى پوشش سقف، متداول مى‌شود که این خود گویاى استفاده از ستون در نماى ساختمان است.
وی در ادامه به معرفی خانه‌های تاریخی دوره قاجار قم پرداخت و افزود: من بیست خانه تاریخی متعلق به دوره قاجار را در پایان‌نامه خودم مورد بررسی کلی قرار دادم که عبارت‌اند از:
خانه شاکری
خانه حاج قلی خان زند
خانه حاج علی خان زند
خانه دو بادگیر (نیازمند)
خانه شیرازی ۶٫ خانه توکلی
خانه منادی
خانه علامه راد
خانه آیت‌اله بروجردی
خانه شیخ عبدالکریم حایری
خانه فیض
خانه سیدصادق روحانی
خانه حلاج زاده
خانه رهبری
خانه لاجوردی
خانه نجاتی
خانه ملاحسین مولوی
خانه یزدان‌پناه
خانه باقر روحانی
خانه سلامت
وی در ادامه به مشخصات کلی این خانه‌ها اشاره کرد و افزود: ما در چند محور می‌توانیم این خانه‌ها را بررسی کنیم:
از نظر بررسى تطبیقى الگوى محوربندى و دسترسى به فضاها: بررسى تطبیقى محورهاى دسترسى فضایى در نمونه‌هاى انتخابى حاکى از وجود شباهت‌هاى کالبدى آشکار میان آثار مسکونى این دوره است که درقالب موارد پیش رو قابل تبیین است:
الف. با ایجاد فضاى حیاط و محورهایى در پلان که نقش ورودى و دسترسى را به خود مى‌گیرند، چیدمان سایر فضاها در
میان این محورها انجام شده است.
ب. طراحى فضاهاى موجود در گوشه‌ها به شیوه‌هاى گوناگونى انجام شده است. مثل استقرار فضا درگوشه با کاربرى
پستو و انبار یا ایجاد ارتباط از طریق اتاق به فضاى محصور در گوشه و یا استقرار دو فضا در دو طرف به صورت اتاق. همچنین یکى از فضاها نقش راهروى ورودى و دیگرى کاربرى اتاق داشته است. الگوى طراحى اکثر خانه‌ها با این طرح بوده است:
– قرارگیرى ایوان به عنوان ورودى در جلوى فضا
– قرارگیرى یک راهرو در وسط دو فضا
– قرارگیرى راه پله در داخل حیاط در یک طرف یا دو طرف تالار.
در خصوص اصل سلسله مراتب فضایى در طراحى خانه‌ها با توجه به فرم و ماهیت فضاها در خانه‌هاى این دوره مى‌توان سه گروه فضایى را مشاهده کرد:
– فضاى باز یا حیاط
– فضاى نیمه باز سریوشیده (ایوان) و راهروها
– فضاى بسته تالار و اتاق‌ها.
بررسى تطبیقى جبهه اصلى از لحاظ جهت قرارگیرى فرم تالار و تعداد فضا:
شکل ساختمان در هر منطقه بر اساس شرایط اقلیمى آن منطقه شکل مى‌گیرد و شاخص‌ترین بخش خانه را جبهه اصلى
تشکیل مى‌دهد. شاه‌نشین تابستانى به ایوان شمالى و شاه نشین زمستانى به ایوان جنوبى، پنج درى‌ها و سه درى‌ها اکثرا به شرقى یا غربى باز مى‌شود. فرم تالارها مستطیل یا مربع است. فضاهاى اطراف تالارها یا در دوطرف اتاق و یا یک طرف اتاق و طرف دیگر راهرو و نیز یک طرف راهرو به فضاى پستو یا انبارى مى‌باشد. این نماى کلى الگوى اکثر نمونه‌هاى مورد بررسى است.
بررسى تطبیقى حیاط، حوض، باغچه در خانه‌ها:
حیاط به عنوان عنصر مهم و تعیین کننده در تعدیل هوایى و تقسیم فضایى، به یک یا دو و بعضا سه حیاط تقسیم مى‌شوند. فرم و شکل حیاط‌ها مربع یا مستطیل است. حیاط مرکزى امنیت و حریم خصوصى را براى ساکنین تأمین مى‌کند. تهویه و نور را براى اتاق‌ها فراهم أورده و در اقلیم‌هاى مختلف عناصر طبیعى مانند آب، باد و گیاه را یکجا گرد آورده و کانون آسایش براى ساکنان فراهم مى‌سازد. همچنین حیاط مرکزى با تغییر تناسبات و اندازه‌ها مى‌تواند با شرایط متفاوت آب و هوایى هماهنگ شود.
فرم باغجه و حوض قابل تغییر بوده از چهار باغچه با یک حوض میانى همانند طرح چهار باغى‌ها و در برخى موارد از
یک یا دو محور آب‌نما در بین باغچه‌ها استفاده شده است.
بررسى تطبیقى ورودى خانه ها:
در ورودى بنا، یکى از عناصر مهم فضاى ورودى است که کارکرد اصلى آن ارتباط فضاهاى بیرون و درون بنا است.
در، با ایجاد عامل مکث یا با عقب نشینى از معبر عمومى، عنصرى شاخص در بناها است. در معمارى خانه‌ها، سر در، نخستین عنصر ورودى خانه بوده و فضایى پدید مى‌آورد که با قاب بندى متفاوت نسبت به سطح دیوار، عقب نشینى نسبت به معبر و سکوهاى دو طرف در، از سطح بیرون جدا گشته و یک فضاى مکث را ایجاد می‌نماید. سر در، بسته به وضع مالى خانه مى‌تواند تزیینات متفاوتى داشته باشد. در خانه شاکرى ورودى خانه به صورت دو طبقه با بالکن و ستون‌هاى تزئینى و یا خانه یزدان‌پناه شامل سردرى بلند با طاق شلغمى آجرى چهار ترک با چهار ستون سنگى مدور با سرستون و پایه ستون‌هاى حجارى شده و لب چینى هره سردر با کاشى‌هاى کنگره اى و آجربرى است.
ورودى اکثر نمونه‌ها داراى سر درى کوتاه با نماى روکار آجرى و کتیبه کاشى‌کارى است. هشتی به عنوان فضاى تقسیم
تنوع بصرى از طریق پیج و خم‌هاى مناسب و اختلاف سطح بوده و پوشش‌ها، تزیینات، طاق‌نماها، نورگیر و کف‌سازى متفاوتى دارد. فرم هندسى هشتى به صورت چهار ضلعى مربع یا مستطیل و بعضا شش ضلعى و هشت ضلعى با یک فضاى دالان به حیاط ارتباط پیدا مى‌کند. دالان، فضایی ارتباطى است که غالبا در معمارى به شکلى خطى نقش رابط بین فضاى بیرونى و فضاى درونى ساختمان را برعهده دارد و در مواردى اجزاى درونى ساختمان نیز از این طریق با همدیگر ارتباط مى‌گیرند.
بررسى تطبیقى فضاهاى نیمه باز (ایوان ستون دار):
از نظر اهل فن، اهداف معمارى در مناطق گرم و خشک یا گرم و مرطوب، در راستاى تعدیل مهم‌ترین مولفه‌هاى اقلیمى یعنى درجه حرارت و تابش آفتاب است. این اهداف منجر به راه‌کارهایى براى ایجاد سایه و نفوذ حداقل تابش و گرماى
خورشید به داخل ساختمان و همچنین استفاده از جریان طبیعى هوا و به کارگیرى بادهاى غالب و نسیم‌هاى محلى در ساختمان مى‌شود، که با ایجاد فضاهاى نیمه باز این اهداف به ثمر مى‌رسد.
منظور از فضاهاى نیمه‌باز ایوان (ستاوند) است که در جلو تالارها و اتاق‌هاى پنج درى و سه درى قرار گرفته‌اند و
دارای اهداف و عملکردهای گوناگونی هستند و این امر را می‌توان در عملکرد، اهداف، ترکیب با فضای بسته و جهت قرارگیرى مشاهده کرد.
بررسى تطبیقى نقش عملکردى در نحوه ترکیب بندى فضاها:
چیدمان فضاها به صورتى نظم پیدا کرده که فضاهاى اصلى در مرکز محور خانه قرار گرفته و فضاهاى فرعى در سایر جهات‌چینش شده‌اند. در محور اصلى خانه، تالار در مرکز محورو در سایر جبهه‌ها چند درى‌ها و یا راهرو میان دو فضا قرار گرفته است. با بررسى و دقت در بافت بعضى از نمونه‌ها به الگوى اصلى مى‌رسیم. خانه‌هاى چهار طرف ساخت با چهار چنددرى در اطراف حیاط که هر کدام در فصلى از سال شرایط زیست مناسب اهالى خانه را تامین مى‌کنند. نکته قابل تامل این است که با توجه به این که تمامى پلان‌ها از نقاط مختلف بافت تاریخى با سطح اقتصادى و اجتماعى و فرهنگى متفاوت انتخاب شده است اما اصول طراحى در اکثر آنها یکسان است.
وی در پایان به نتیجه‌گیری پرداخت و گفت: نتایج حاصل از این پژوهش نشان مى‌دهد که عناصر معمارى در الگوى طراحى خانه‌هاى قم، طراحى فضاها به شیوه‌هاى گوناگونى مثل استقرار فضا در گوشه با کاربرى پستو و انبار، ایجاد ارتباط از طریق اتاق به فضاى محصور در گوشه، استقرار دو فضا در دو طرف به صورت اتاق یا یکى از فضاها نقش راهروى ورودى و دیگرى کاربرى اتاق دارد. شاه‌نشین تابستانى یا زمستانى، پنج درى‌ها، سه درى‌ها اکثرا به ایوان باز مى‌شود. فرم تالارها مستطیل یا مربع شکل است. مسیر دسترسى به فضاها و دسترسى از حیاط به فضاى ارتباطى و سپس اتاق‌ها، در الگوى تمامى نمونه‌ها عمومیت دارد. فرم و شکل حیاط‌ها مربع یا مستطیل و فرم باغچه‌ها و حوض، از چهار باغچه با یک حوض میانى و یا از یک یا دو محور آب‌نما در بین باغچه‌ها استفاده مى‌شده است. بعد از در ورودى فضاى هشتى، فرم هندسی هشتى به صورت چهار ضلعى مربع یا مستطیل و بعضا شش ضلعى و هشت ضلعى بوده است. چیدمان فضاها به صورتى آرایش یافته‌اند که فضاهاى اصلى در مرکز محور خانه قرار گرفته‌اند و مهم‌ترین اصل معمارى ایران یعنى محرمیت که برگرفته از الگوى درونگرا در معماری کهن ایرانی است، در این گونه خانه‌ها به‌خوبی از سوی طراحان و معماران رعایت شده است.
نظر شما