بازخوانی هویت شهری قم به روایت آثاری که زنده است و نفس می‌کشند و خانه‌ها و اماکنی که با نفس‌های آخر در حال احتضارند و یادآوری محلات، گذرها و خانه‌هایی که فقط نامشان در خاطرها مانده و برخی که فقط باید در کتاب‌ها و عکس‌ها جستجویشان کنیم.

گشت‌وگذاری در شهر، برنامه‌ای از بنیاد قم‌‌پژوهی در (نشست۴۹۱ این بنیاد) «با موضوع: بازدید از محلات قدیمی شهر قم (محله گذرخان و عشقلی و شادقلی‌خان)» با حضور آقایان ابوالفضل قیامی قم‌پژوه و راهنمای گردشگری و سیدمحسن محسنی پژوهشگر و قم‌پژوه و محمد امیدواریان پژوهشگر بافت تاریخی ومدرس دانشگاه

شروع برنامه از ساعت ۴ روز سه‌شنبه ۷ آذر ۱۴۰۲ با تجمع در میدان آستانه مقابل ورودی گذرخان و پایان برنامه در آب‌انبار شادقلی خان – رستوران سنتی سلیم.
هدف برنامه: آشنایی با اماکن تاریخی مسیر: میدان آستانه، مدرسه و گذرخان، کوچه اعتضادالدوله، کوچه کمالی، باقیمانده خانه‌های تاریخی مسیر، مسجد خانم (فاطمیه – بهجت)، محله عشقعلی، حمام عشقعلی، گذر جدا، آثار باقیمانده از تکیه خروس (خلوص)، تکیه ملامحمود، تپه تاریخی شادقلی‌خان (مدفون زیر آسفالت خیابان عمار یاسر) و مقصد نهایی آب‌انبار شادقلی‌خان (رستوران سنتی سلیم)
 

در ابتدای برنامه آقای امیدواریان به حاضران خوش آمد گفت و اهداف این برنامه و سایر برنامه‌های قمگردی توسط بنیاد قم‌پژوهی را “آشنایی شهروندان به هویت فرهنگی و جغرافیای تاریخی شهر قم” اعلام کرد و تلاش همگانی برای حفظ بافت تاریخی شهر را خواستار شد.

سپس آقای ابوالفضل قیامی درخصوص ساختار جغرافیای تاریخی قم تا اواخر قاجار توضیحاتی ارایه نمود: “قم تا اواخر قاجار محدود به ده محله بوده که به وسیله چند دروازه و حصاری بر دور شهر محصور شده بود.

محلات ده گانه قم: عشقعلی، الوندیه، سنگبند، چهارمردان، سیدان، موسویان، مسجدجامع، باغ‌پنبه، اسحاقیه، آستانه.

میدان آستانه فعلی تا کوچه ننه عباس،  گورستان شیخان و پاساژ الغدیر حد فاصل خیابان آستانه (تخریب شده) تا مقابل درب مسجد امام و خیابان ارم (تا سه راه بازار)، تماما به صورت قبرستانی   به نام بابلان بوده که در سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ در دوره پهلوی اول کلا تخریب و به صورت میدان آستانه و باغ ملی بازسازی شد.

از قبرستان بابلان فقط گورستان فعلی شیخان و مقبره علی بن بابویه و چند قبر پراکنده در پاساژ الغدیر و حاشیه خیابان ارم باقیمانده است.”

در ادامه آقای محسنی به تاریخچه و بانی ساخت مدرسه و گذرخان اشاره نمود:

“بنای اصلی این مجموعه مربوط به دوران صفوی است که در دوره پهلوی دوم  توسط آیت‌الله بروجردی بازسازی و هم‌اکنون به‌نام ایشان خوانده می‌شود.

بانی اصلی بنا مهدی قلی‌خان از فضلای  دوران صفوی است. مهدی قلی‌خان فرزند علیقلی‌خان از فضلا و حکما و از شاگردان علامه مجلسی و او فرزند قرچغای‌خان از سرداران شاه عباس صفوی بوده که  در سن هفت سالگی به اسارت سپاهیان ایران در می‌آید.

وی اصالتا ارمنی و مسیحی بوده که بعد از اسارت مسلمان می‌شود و به عنوان سپهسالار و  جزء سرداران نامی شاه به خدمت دربار صفویه درمی‌آید. این مجموعه می‌تواند به عنوان پیوند تاریخی قم / ایران و ارمنستان تعریف و شناسانده شود.”

مدرسه خان دارای دو درب، یکی غربی به طرف میدان آستانه و دیگری جنوبی داخل گذرخان است. مدرسه هم اکنون فعال و محل سکونت و درس طلاب حوزه علمیه قم است. گذرخان ثبت میراث فرهنگی است و تعداد ده باب از ۲۶ باب مغازه این مجموعه وقف طلاب است.

با عبور از گذرخان، به مغازه‌های قدیمی از جمله قنادی حاج علی کوچکزاده با سابقه هشتاد ساله اشاره شد. در انتهای گذرخان حمامی تاریخی وجود داشت که اخیرا تخریب شد. این حمام اثری تاریخی بود که حفظ و تبدیل کاربری آن همانند شهرهای دیگر، از جمله بروجرد می‌توانست جاذبه توریستی باشد.

از انتهای گذرخان به سمت راست وارد کوچه اعتضاد الدوله می‌شویم.

کاشی آبی رنگ این کوچه هنوز وجود دارد. اعتضاد الدوله (متوفی ۱۳۰۷ق مدفون در حرم) حاکم  قم و داماد  ناصرالدین شاه بوده است.

خانه‌های این کوچه غالبا به اعیان و اشراف حکومت تعلق داشته که در ساخت بخش شرقی حرم و کتابخانه  آستانه کلا تخریب شده است.

این کوچه مابین کوچه سلماسی (میدان معلم و مسجد سلماسی) و در ادامه کوچه ارک و مسجد ارک و عبور از انتهای گذرخان و گذر میرزا عبدالله (بازار ماهی‌فروشان) و عبور از خیابان چهارمردان و در ادامه تا آب‌انبار سید عرب، به نام کوچه پشت‌باره نامیده می‌شده است. (پشت‌باره به معنای بیرون حصار)

با عبور از کوچه کمالی و مشاهده بخش‌های باقیمانده از این محل و برخی بناهای دوره پهلوی مقابل مسجد خانم (فاطمیه/ آیت‌الله بهجت) توقف کردیم.

 آقای محسنی مختصری از تاریخچه این مسجد را بازگو نمود: “قبلا در محل این مسجد، مسجد کوچک‌تری به نام مسجد خانم‌ یا مسجد فاطمیه وجود داشته که با همت بانویی نیکوکار به نام همایون رخت‌دار ( ۱۲۸۱ تا ۱۳۳۶ش) که فاقد فرزند بوده است زمین‌های اطراف خریداری و همراه با یک آب‌انبار در سال ۱۳۳۵ شمسی بنا می‌گردد.”

زمین‌های این مجموعه از آن اعتضادالدوله بوده که حمام اعتضادالدوله هم مقابل این مسجد بوده که تخریب و جزء بخش شرقی حرم گردیده است.

به دلیل اینکه مرحوم آیت‌الله بهجت سال‌ها در این مسجد اقامه نماز جماعت داشتند این مسجد به نام ایشان نیز مشهور شده است.

مقبره بانی مسجد، خانم رخت‌دار در همین مسجد و در قسمت زنانه است.

با گذر از مسجد خانم و کوچه کمالی وارد محله عشقعلی شدیم. ورود به این کوچه از قسمت میانی و پشت حمام عشقعلی بود. این حمام ثبت میراث فرهنگی است و فقط قسمت سردر و نمای بیرونی آن بازسازی و آجرکاری شده است. قسمت داخلی مخروبه است. (نگارنده قبلا بازدید داشته است.)

در این کوچه خانه‌های تاریخی متعددی وجود داشته که عمدتا تخریب و تبدیل شده است از جمله بیت آیت‌الله منتظری که اکنون مدرسه است.
یکی از خانه‌های باقیمانده تبدیل به مدرسه حوزه علمیه شده و متعلق به آیت‌الله لنگرودی است. از این خانه هم بازدید شد.

ساختار خانه در قسمت شمالی قاجاری و درسایر قسمت‌ها پهلوی و جدید است. خانه‌ دارای حوض و حیاط مرکزی و قسمت جنوب دارای ایوان بلند با دو ستون سنگی و راه پله در وسط است.  زیر زمین قسمت جنوبی همانند خانه‌های تاریخی قم زیر ایوان و اتاق‌های پنج‌دری است.

در ادامه مسیر توقف کوتاهی زیر گذر جدا داشتیم. گذری که زنده است و تعدادی مغازه قدیمی از جمله کبابی و حلوایی در آن فعال است. آب‌انبار گذر جدا بازسازی و تبدیل به پایگاه بسیج محل گردیده است.

گذر جدا حد فاصل دو محله عشقعلی و الوندیه است. از جنوب به سمت شمال کوچه عشقعلی که بیاییم بعد از گذر جدا، مسیر مستقیم کوچه عشقعلی و سمت راست وارد محله الوندیه می‌شویم.

با عبور از گذر جدا به مخروبه‌های محله‌های تکیه خروس و الوندیه می‌رسیم دو محله پرخاطره که فقط نامی از آن مانده است. از کوچه‌های سمت چپ به محله شادقلی‌خان می‌رسیم.

با توقف در مقابل مسجدی که به نام تکیه خلوص (خروس) ساخته شده مختصری از تاریخچه تپه باستاتی شادقلی‌خان، توسط آقای ابوالفضل قیامی بیان می‌شود: “تپه شادقلی‌خان با قدمت شش هزار ساله، متعلق به هزاره چهارم قبل از میلاد و همدوره با تپه سیلک کاشان است. این تپه شامل دو قسمت شرقی و غربی به فاصله پنجاه متر بوده که در امتداد شمال جنوب کشیده شده بوده و نهر آبی از بین این دو عبور می‌کرده  است. این تپه در یک دوره هزار ساله سکونتگاه بشر بوده است. دوره‌ای بین هزاره سوم و هزاره پنجم قبل از میلاد که به دلایل نامعلوم سکونتگاه از تپه قلی‌درویش به این منطقه منتقل و دوباره باز گشته است.”

در لایه‌نگاری‌هایی که توسط،پ باستان‌شناس معاصر استاد کاووسی صورت گرفته شش دوره سکونتگاهی در این تپه شناسایی شده است: دوره سیلک (هزاره چهارم) – دوره ساسانی – ایلخانی – صفوی – قاجار – پهلوی.

متاسفانه به دلیل بی‌توجهی به این اثر ارزشمتد تاریخی با احداث خیابان عمار یاسر (حدفاصل پاساژ ناشران تا تقاطع خیابان چهارمردان) و زیرگذر این مسی، این تپه باستانی تخریب و بقایای آن در زیر آسفالت خیابان مدفون شده است. 

تنها یادگار باقیمانده از محله و تپه شادقلی‌خان، خانه تاریخی سیدباقر روحانی و آب‌انبار شادقلی‌خان است.

این آب‌انبار در سال ۱۳۸۴ با واگذاری به آقای سعید ابراهیمی و با همت و تلاش ایشان بازسازی و به شکل مطلوبی به رستوران سنتی تبدیل شده است.

آخرین بخش برنامه  حضور در رستوران سنتی سلیم (بنا شده در بام آب‌انبار) بود که با پذیرایی گرم سرکار خانم علیرضایی، مدیریت محترم رستوران، حاضران را با چای و عصرانه (کشک و بادمجان و میرزا قاسمی محلی) پذیرایی کردند. از همکاری ایشان با این برنامه صمیمانه تشکر و قدردانی می‌کنیم.

در اثنای پذیرایی، صدای گرم و آواز دلنشین جناب مظفری، خواننده خوش‌صدای قمی، خاطره خوش این قمگردی را  ماندگار نمود.

 با تشکر از همه کسانی که در این برنامه همکاری کردند؛ به‌ویژه از آقای سعید ابراهیمی مدیریت مجموعه آب‌انبار و خانم علیرضایی مدیریت رستوران سنتی سلیم. از طرف بنیاد قم‌پژوهی هم تشکر و قدردانی می‌گردد.

 گزارش: ابوالفضل قیامی
بنیاد قم پژوهی