طرح مساله:
کمتر فردی را می توان در ایران امروز سراغ گرفت که « فضای سیاسی جامعه» را خوب، اخلاقی، مطلوب، سازنده و متضمن منافع و قدرت ملی ایران و اقتدار جمهوری اسلامی بداند. این واقعیت ناخوشایند موضوع جدیدی نیست که بتوان آن را پدیده نامید بلکه موضوعی تاریخی و مسبوق به سابقه است و یکی از دهها دلیل قابل تصور برای عدم بهره برداری از ظرفیت های ملی در راستای افزایش قدرت ملی است. فضای سیاسی نامطلوب در کشور به این معناست که بین واژه ها و مفاهیم و نیازهای اساسی سیاسی جامعه شکاف فزاینده ای ایجاد شده است. امروزه به نقدهای منصفانه و داوری های عادلانه نیازمندیم ولی جای آن را تخطئه های عامدانه گرفته است. بجای رقابت سازنده شاهد رقابت ویرانگر هستیم یعنی اگر صحنه بازی سیاسی را به میدان بازی تشبیه کنیم بجای پاس کاری های رو به جلو، یا تکروی می کنیم یا بعلت ضعف های تکنیکی (فردی) و تاکتیکی (جمعی) توان همسویی و همکاری با دیگران را نداریم. امروز سیاسی کاری جای کار سیاسی را گرفته است و نوعی از سیاست زدگی بومی در کشور مشاهده می شود. سیاست زدگی مد نظر نگارنده اشغال بخش بزرگی از ذهن و اندیشه شهروندان بوسیله موضوعات متنوع سیاسی است بدون آنکه اولاً شناخت دقیق و منسجمی از این موضوعات داشته باشند ثانیاً هدف معینی را از این وضعیت تعقیب نمی کنند. از این رو در ایران شاهد هستیم که شهروندان هر نابسامانی، نابهنجاری و اشکالی را به سیاست و حکومت مرتبط می سازند بدون آنکه توان تبیین رابطه این دو را داشته باشند. در فضای سیاسی جامعه ما، اختلافات در نگرش های سیاسی غالباً‌ بجای آنکه تنوع و تکثر سازنده سیاسی را موجب شود تبدیل به صف بندی و جبهه گیری های مخرب می شود و « هر کس با ما نیست برماست» حاکمیت می یابد. موارد مذکور تا حدودی نامطلوب بودن فضای سیاسی جامعه ما را روشن می سازد.

سوال اصلی:
وقتی سخن از نحوه تغییر فضای سیاسی جامعه می گوییم یعنی نامطلوب بودن فضای سیاسی را مفروض گرفتیم و به مواردی نیز اشاره کردیم ولی سوال اینجاست که ملاک و معیار مطلوبیت فضای سیاسی جامعه چیست و کدام است؟ نگارنده در این نوشتار چارچوبی ویژه ای را برای تعریف و تبیین بحث ارائه می دهم.
فضایی را می توان فضای مطلوب سیاسی نامید و برای رسیدن به آن تلاش کرد که 4 ویژگی ذیل را به شکل برجسته درخود داشته باشد.
1- شناخت و آگاهی
2- هدف گیری های ملی
3- اجماع سازی بعنوان لازمه تصمیم سازی و تصمیم گیری
4- رعایت قواعد بازی
و اما توضیح ضروری درخصوص هریک از این ویژگی ها به شرح زیر است:

1- شناخت و آگاهی:
اگر شهروندان جامعه بیاموزند که کسب شناخت را گام نخست هرحرکت و اقدامی بدانند، بنیادهای رفتاری آن جامعه سامان می یابد. زیرا کسب شناخت و آگاهی در هر امری مهم و درعین حال مشکل و سخت است و هم تعیین کننده و سرنوشت ساز و از آنجا که اغلب آدمیان به نوعی تنبلی ذهنی گرفتارند از کنار موضوعات و مقولات به سهولت می گذرند و تنها تصور و گاهی توهم نسبت به موضوعات دارند تا شناخت. شناخت، مبنی بر بکارگیری روشمند عقلانیت است. تکیه روشمندی یا متدولوژی بر علم است و تکیه عقلانیت بر معرفت و فلسفه و عموم مردم نه عالم اند و نه فیلسوف و اهل تعقل های خاص. در حوزه سیاست هم برای شناخت پدیده های سیاسی و تحلیل درست آنها هم باید معرفت سیاسی داشت و با اندیشه های سیاسی آشنا بود و هم ضروری است متدولوژی های ادراک سیاسی را کسب کرد که همان علم سیاست است. بعنوان مثال وقتی سخن از مردم سالاری دینی می شود نمی توان بدون داشتن درک صحیحی از موضوعات فلسفی و اندیشه هایی مثل حاکمیت، آزادی انسان، دموکراسی،... و ساز و کارهای سیاسی مثل انتخابات، قوای سه گانه، پارلمان و ... فهم دقیقی از ضرورت حاکمیت این اندیشه بر ایران داشت. متاسفانه در جامعه ما یک باور بسیار غلط و انحرافی وجود دارد و آن اینکه سیاست، حوزه ای عوام زاده تلقی می شود که هرکس با هرمیزان دانش و درکی، توان اظهار نظر در آن را دارد. در حالی که سیاست هرچند متعلق به حوزه عمومی است و همگان حق مشارکت و ایفای نقش در شکل گیری سیاست ها را دارند ولی این به معنای دخالت های عامیانه و فاقد شناخت در این حوزه نیست. آگاهان به علم سیاست به خوبی می دانند که سیاست امروز بسیار تخصصی، پیچیده و کاربردی است و جز عده ای از شهروندان صاحب دغدغه های ملی و برخوردار از ذکاوت و دانش گسترده و همچین شجاعت و بصیرت فردی و اجتماعی نمی توانند در امر سیاست ورزی کارا باشند.

2- هدف گیری های ملی:
یکی از ویژگی های فضای مطلوب سیاسی این است که سرمایه اجتماعی در حد بالایی قرار داشته باشد. به عبارت سلیس تر جامعه باید یک تعداد اهداف روشن و مشخص و مشترک داشته باشد و سمت و سو و جهت گیری های فردی و اجتماعی به آن ها سوق داده شود. به عنوان مثال در دوران جنگ تحمیلی مهمترین هدف ملی دفاع از تمامیت ارضی ایران و موجودیت انقلاب اسلامی بود. در سالهای نهضت اسلامی هدف اصلی سرنگونی رژیم سلطنتی پهلوی بود. در دیگر کشورها هم نمونه ها فراوان است. اروپای غربی پس از جنگ دوم جهانی هدف اساسی و اصلی را بازسازی توام با حفظ صلح قرار داده بود. ژاپن رشد علمی با کناره گیری نظامی گری را محور حرکت ملی خود قرار داده بود. و کسی در این اهداف کلان در این کشورها اختلاف و دعوایی نداشت. اهداف ملی مسیر حرکت یک ملت را روشن می کند و آنها را از بیراهه رفتن و توقف های بی جا باز می دارد و آحاد ملت را برای بکارگیری توانایی های متنوع و متفاوت برای تحقق اهداف ملی بسیج می نماید. اهمیت تدوین سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی که اخیراً ابلاغ شد در همین نکته است که مسیر آینده ایران را ترسیم کرده و می تواند مولفه های قدرت کشور را معین و موید هم سازد تا از توان ملی کشور حداکثر بهره برداری صورت پذیرد.

3- اجماع سازی لازمه تصمیم گیری:
یکی از ویژگی های اساسی مطلوب فضای سازی این است که تصمیم سازان و تصمیم گیران سیاسی به اجماع سازی اعتقاد و باور داشته باشند. دلیل اصلی بسیاری از اختلافات و تنش های سازمانی و سیاسی در بسیاری از کشورها غیر از اختلاف منافع و عقاید، نداشتن درک صحیحی از ضرورت اجماع سازی است. اینکه مدیری دستوری می دهد ولی اجرا نمی شود، طرحی ارائه می شود ولی به مرحله عمل نمی رسد، ‌برخی دستورات و تصمیمات با موانع جدی و گاهی کارشکنانه مواجه می شود، به علت نبودن اجماع در مفید بودن این تصمیم نزد همه متاثران از این تصمیم است. در فضای سیاسی جامعه خودمان مثالهای زیادی وجود دارد.
دو مثال بارز یکی اختلافات پیرامون فرودگاه بین المللی امام خمینی(ره) و یکی بحث نمایشگاه بین المللی تهران است. در هر دو مورد شاهد بودیم طرفین دعوا بدون اقناع و توجیه طرف های ذی نفع، بطور مستقل تصمیم گیری کردند و به سرانجامی مهم نرسید در حالی که اگر به اجماع بعنوان لازمه تصمیم باور داشتند شاهد این کشمکش ها و اتلاف نیروها نبودیم.

4ـ رعایت قواعد بازی:
سیاست مثل بازی شطرنج است با قواعد خاص و اهداف روشن. هدف آن کسب و افزایش قدرت ملی برای بکارگیری آرمان های ملی است بعنوان مثال در ایران تامین «عدالت» اصلی ترین هدف حکومت، قدرت و سیاست است. اعم از عدالت اجتماعی، اقتصادی و... و طبعاً بین گروه ها، تشکل ها، احزاب افراد و حتی روشنفکران و صاحب نظران درخصوص عدالت و شیوه های وصول به آن اختلاف وجود دارد و این البته امری طبیعی است ولی در فضای مطلوب سیاسی این اختلافات با رعایت قواعد بازی پذیرفتنی و مفید خواهد بود. رعایت قانون و تن دادن به قوانین صالحه یکی از قواعد عمومی و جهان شمول بازی سیاسی است. در جامعه ما رعایت اخلاق اسلامی و احکام شرعی نیز از قواعد اجتناب ناپذیر سیاسی است که متاسفانه چندان به آن توجه نمی شود. ولی مقتضی است که این قواعد آموزش داده شود و برای ملتزمان به آن تسهیلات و تشویق ها و برای متخلفان از آن مجازات و محرومیت هایی ایجاد شود.

نقش برنامه های سیاسی در ایجاد تغییرات مطلوب:
ذکر مقدمات فوق ضروری بود. از آنجا که بیان آنها به شفافیت بخش اصلی مقاله کمک می کند. رسانه با تمام توان و تأثیر گذاری خود که امری انکار ناپذیر است می تواند برای تغییر فضای سیاسی جامعه روی 4 محور وویژگی مذکور کار کند. برنامه سیاسی هدف دار اعم از رادیویی و تلویزیونی اگر مفوق بشود هر یک از چهار محور فوق الذکر را تعقیب کرده و در همین راستا بر مخاطب تأثیر بگذارد به نسبت توانسته مطلوبیت فضای سیاسی جامعه را ارتقاء بخشد.
آنچه که امروز در برنامه های سیاسی بیشتر مشاهده می شود فرآیند اطلاع رسانی است در قالبی متفاوت و در زمانی بلند تر و این تنها وجهی از فرآیند ایجاد شناخت و آگاهی است نه همه آن. ایجاد شناخت و آگاهی در مخاطب از طریق برنامه سیاسی متکی و مبتنی بر تحقیق جامع و روشمند است. برنامه ساز برای اینکه بتواند در مخاطب شناخت کافی درباره موضوع سیاسی ایجاد کند باید ابتدا خودش همه جوانب تخصصی و عمومی موضوع را درک و هضم کرده باشد سپس با نظرسنجی و نیاز سنجی مخاطبان به دسته بندی یافته های خود و پردازش آنها متناسب با نیاز و فهم مخاطب بپردازد و بعبارت دیگر برنامه ساز اگر در برنامه خود به ارائه 10 یافته جدید به مخاطب می پردازد لزوماً باید دو برابر آن یافته های تحقیقی داشته باشد که نیمی از آن را گزینش کرده است. امروز برنامه های سیاسی بنابر برخی ملاحظات خود ساخته و خود سانسوری از ارائه اطلاعات جذاب به مخاطب پیرامون موضوع بحث پرهیز می کنند. البته این خوش بینانه ترین حالت است و گرنه برخی نیز متاسفانه زمان و سرمایه ای برای تحقیق و پژوهش برنامه ای اختصاص نمی دهند که این بحث دیگری است.
نکته مهم دیگر اینکه برنامه های سیاسی باید همواره اولاً درچارچوب اهداف کلان و سیاستهای کلی نظام باشد و ثانیاً آرمانهای بلندمدت یک ملت را دائم یادآوری و تبیین کند. بعبارت دیگر مخاطب پس از دیدن برنامه سیاسی سازمان صدا و سیما باید ضمن کسب آگاهی و شناخت بیشتر نسبت به قبل از برنامه درخصوص یک موضوع، نسبت این موضوع را با قانون اساسی، آرمانهای انقلاب، اهداف نظام و آینده ایران سنجیده و با درک اهمیت آن دچار نوعی دغدغه ملی و انقلابی شود.
به عنوان مثال امروز سخن از حق و صلاحیت ملت ایران برای دستیابی به فناوری هسته ای درمیان است. در برنامه های سیاسی که به این موضوع می پردازند باید به مخاطب گفته شود که این مساله با استقلال و امنیت ملی کشور ارتباط مستقیم دارد ضمن آنکه اهداف آینده کشور مثل رسیدن به جایگاه قدرت اول در منطقه براساس سند چشم انداز 20 ساله در گرو ی برخی دسترسی ها از جمله دسترسی به فناوری هسته ای است.
دو ویژگی بعدی در برنامه های سیاسی، بیشتر وجه آموزشی و ترویجی بین مخاطبان دارد. یعنی برنامه های سیاسی به نوعی الگو سازی و فضای سازی در جامعه می پردازند بویژه فعالان سیاسی و افراد درگیر با موضوعات سیاسی را آموزش رفتار مدنی می دهند که برای داشتن یک فضای مطلوب سیاسی که منافع و قدرت ملی را تامین کند باید قبل از هر تصمیم گیری به اجماع سازی پرداخت و قواعد بازی را نیز رعایت کرد. ایجاد نگرش کلان و جامع در فعالان سیاسی و دست اندرکاران امور سیاسی نسبت به کارسیاسی، منافع ملی، قدرت ملی، رابطه ارزش های دینی و هنجارها و ناهنجاری های سیاسی از دیگر وجوه آموزشی است که برنامه سیاسی می تواند آنها را تعقیب کند.

نتیجه:
فرض اصلی ما در این نوشتار عبارت بود از اینکه جامعه ما از فضای سیاسی مطلوبی برخودار نیست و به برخی ناهنجاری های آن اشاره داشتیم. از 4 ویژگی بعنوان شاخصه های مطلوب سازی فضای سیاسی نام بردیم که عبارت بودند از شناخت و آگاهی، هدف گیری های ملی، اجماع سازی لازمه تصمیم گیری و رعایت قواعد بازی.
در ادامه با اشاره به نقش حساس و تأثیر گذار رسانه در ایجاد و تغییر رفتارهای اجتماعی با رویکرد خاص مطرح شده در این نوشتار برنامه های سیاسی را اعم از رادیویی و تلویزیونی به هدف گیری 4 ویژگی مذکور دعوت کردیم و معتقدیم اگر برنامه سیاسی بخوبی چهارگام مذکور را با استفاده از همه قابلیت های جذاب رسانه ای بردارد می تواند در تعیین فضای سیاسی جامعه به سوی شاخصه های مطلوب گام بردارد.

* امیردبیری مهر: کارشناس ارشد علوم سیاسی/ مدیرخبرشبکه جهانی سحر

منبع: سایت باشگاه اندیشه به نقل از: فصلنامه افق/ زمستان 83
نویسنده : امیر دبیری مهر