پارسای داخل کشور دکتری تخصصی (PhD) 1395
موضوع: کشاورزی، عمومی و میان رشته ای
پدیدآور: ولی‌اله رئوفی‌راد 
استاد راهنما: قدرت‌اله حیدری 
استاد مشاور: حسین آزادی 
استاد مشاور: جمشید قربانی
دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، دانشکده منابع طبیعی
چکیده

تعیین میزان آسیب‌پذیری، یکی از مهمترین اقداماتی که در راستای مدیریت پایدار اکوسیستم‌های مرتعی می‌توان انجام داد، تا از این طریق، توسعه فعالیت‌های انسانی را به سمت آن دسته از اکوسیستم‌هایی سوق داد که نسبت به سایر اکوسیتسم‌ها از آسیب‌پذیری کمتری برخوردارند. از اینرو، مطالعه حاضر با هدف ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی مراتع و ارتباط آن با پایداری مراتع در مراتع قشلاقی شهرستان آران و بیدگل و مراتع ییلاقی شهرستان نطنز استان اصفهان انجام شد. بدین منظور، با استفاده از مرور ادبیات و نظرات صاحب‌نظران، مهمترین شاخص‌های اجتماعی-اقتصادی مراتع استخراج شد. جوامع آماری تحقیق شامل مراتع ییلاقی و قشلاقی و بهره‌برداران آن، و کارشناسان مراتع بودند که حجم نمونه در هر کدام از این جوامع با استفاده از فرمول کوکران تعیین شد. با استفاده از پرسشنامه، نظرات کارشناسان و بهره‌برداران مرتعی در رابطه با شاخص‌های اجتماعی-اقتصادی اخذ شد. روایی پرسشنامه با استفاده از نظرات طیفی از کارشناسان و پایایی آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ تعیین شد. در مرحله بعد، با استفاده از فرمول پیشنهادی می‌بار و والدز و مدل تاپسیس‌فازی سنجش آسیب‌پذیری صورت گرفت. سپس، شاخص‌های پایداری مراتع تعیین گردید. بدین منظور، ویژگی‌های گیاهی شامل درصد پوشش تاجی، درصد پوشش لاشبرگ، درصد سنگ‌و‌سنگریزه و میزان تولید مراتع در طول دوره زمانی 5 ساله اندازه-گیری شد. در مرحله آخر رابطه بین شاخص آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی با شاخص‌های پایداری اکولوژیکی مراتع، شاخص آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی مراتع ییلاقی و قشلاقی و دیدگاه کارشناسان و بهره‌برداران نسبت به آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی تعیین و تجزیه و تحلیل شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که در مراتع قشلاقی، در روش می‌بار و والدز، پارامترهای مشکلات محلی و فروپاشی نظام‌های بهره‌برداری گذشته، تعداد بهره‌بردار، حضور کارشناسان در مراتع، شیوه بهره‌برداری، هزینه‌های زندگی، نوع دام، وضعیت اقتصادی بهره‌برداران مرتعی، تعداد دام و افزایش قیمت‌ها مهمترین تببین‌کننده‌های آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی مراتع می‌باشند. در مراتع ییلاقی، در روش می‌بار و والدز، پارامترهای مشکلات محلی و فروپاشی نظام-های بهره‌برداری گذشته، شیوه بهره‌برداری، تعداد بهره‌بردار، تعداد دام، هزینه‌های زندگی و وضع اقتصادی بهره‌برداران مرتعی به ترتیب بیشترین تأثیر را در آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی مراتع داشتند. همچنین نتایج حاصله از مدل تاپسیس‌فازی حاکی از آن است که نحوه بهره‌برداری یا شیوه بهره‌برداری، مشکلات محلی و فروپاشی نظام‌های بهره‌برداری گذشته، انگیزه تملک و تعهد بهره‌بردار، وضع اقتصادی بهره‌برداران، تعداد دام و هزینه‌های زندگی بهره-برداران بیشترین نقش را در آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی مراتع دارند. همچنین در روش می‌بار و والدز، در مراتع قشلاقی، مراتع چاه‌زرد، چشمه سفید و کنده‌میر، در حالیکه در مدل تاپسیس‌فازی، مراتع چاه‌زرد، چشمه سفید و کند‌ه‌متین دارای بیشترین شاخص آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی می‌باشند. از طرف دیگر، در روش می‌بار و والدز، در مراتع ییلاقی، مراتع چاه‌رباط، سردهن و بیدهند و در مقابل، در مدل تاپسیس‌فازی، مراتعی مانند چاه‌رباط، بیدهند و طار دارای بیشترین شاخص آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی می‌باشند. در مراتع قشلاقی، همبستگی معنی‌داری بین شاخص آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی با شاخص‌های پایداری اکولوژیکی مراتع همانند تولید فورب‌های یکساله، تولید درختچه‌ها/درختان (مدل تاپسیس فازی) و تولید کل وجود دارد. در مراتع ییلاقی، همبستگی معنی‌داری بین شاخص آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی با شاخص‌های پایداری اکولوژیکی مراتع از قبیل درصد تاج پوشش بوته‌ها (روش می‌بار-والدز)، درصد پوشش کل، تولید بوته‌ها و تولید کل یافت شد. همچنین، نتایج داد که بین شاخص آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی مراتع ییلاقی و قشلاقی تفاوت معنی‌داری در روش تاپسیس‌فازی وجود دارد در نهایت، نتایج حاصله بیانگر اختلاف معنی‌دار بین دیدگاه کارشناسان و بهره‌برداران نسبت به آسیب‌پذیری اجتماعی، اقتصادی و اجتماعی-اقتصادی در مراتع قشلاقی و ییلاقی است. روی‌هم رفته می‌توان گفت استفاده از نظرات بهره‌برداران (دانش بومی) و کارشناسان (دانش نوین) می‌تواند یک روش مشارکتی جهت تعیین آسیب‌پذیری ایجاد کند. کارایی بهتر پارامترهای آسیب-پذیری اجتماعی-اقتصادی مراتع صورت مشترک در نشان دادن وضعیت آسیب‌پذیری مراتع، موید این واقعیت است که در نظر گرفتن عوامل اجتماعی همراه با عوامل اقتصادی در تعیین آسیب‌پذیری اجتماعی-اقتصادی، نتایج مفیدتری ارائه خواهد کرد و با دخیل کردن مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (مدل تاپسیس فازی)، می‌تواند نتایج مطلوب‌تری در تعیین آسیب‌پذیری مراتع حاصل گردد.