روزنامه شرق، شنبه ۱۳ دی ۱۳۸۲ - ۱۰ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۳ ژانویه ۲۰۰۴

دیکون الکساندر - ترجمه طاهره رنجبر: مجمع الجزایر سوقطر (Socotra)، این پناهگاه گونه های انحصاری که می توان آن را با جزایر گالاپاگوس در اقیانوس آرام یا دریاچه مالاوی در آفریقا مقایسه کرد، در جنوب یمن و غرب شاخ آفریقا و در دل اقیانوس هند آرمیده است.

اما این بار فلور (مجموعه گیاهان یک منطقه) این جزایر است که چشم ها را خیره و ذهن را به خود مشغول می دارد نه فون (مجموعه جانوران یک منطقه) آن. این جا هیچ سهره ای وجود ندارد تا زیست شناسان را به شگفتی  وا دارد. تقریباً یک سوم از ۹۰۰ گونه گیاهی که در جزیره های این مجمع الجزایر وجود دارند در هیچ جای دیگر جهان پیدا نمی شوند. اقلیم خشک این جزایر اعضای گروه های شناخته شده ای نظیر خیارها را به چیزهای عجیب و غریبی تبدیل کرده است که هیچ کس آنها را در باغ سبزیجات تشخیص، نخواهد داد. این جزایر که در حدود ده میلیون سال پیش، از پهنه آفریقا _ عربستان جدا شده اند پناهنگاهی را برای مجموعه ای از فسیل های زنده که به آنها تاکسون هان گسسته (گونه هایی که نزدیک ترین خویشاوندانشان هزاران کیلومتر دورتر وجود دارند) می گویند، فراهم آورده است.

به نظر می رسد که این اکوسیستم بی نظیر همزمان با به پایان رسیدن قرن بیستم و به واسطه پیشرفت های مدرن در خطر تهدید قرار گرفته است. با وجود این که این جزایر از مدت ها پیش محل سکونت انسان  ها بوده (امروزه در حدود ۵۰ هزار نفر در این جزایر زندگی می کنند) و از گذشته های دور برای جهان خارج شناخته شده بود (۲۰۰۰ سال پیش یک دریانورد یونانی یا رومی جزیره اصلی آن را «دیوسکوردیا» نامید و آن را بخشی از کشور کندر دانست) سازمان ملل متحد و دولت یمن (که بسیاری از این مجمع الجزایر را تحت کنترل خود دارد) به تازگی نگران نابودی فلور بی نظیر «سوقطر» به خاطر تعدی و پیشروی گریزناپذیر جامعه  صنعتی شده اند. نخستین گام در راستای حفاظت، شناسایی و بررسی گونه های مورد نظر است. از این رو یک تیم بین المللی متشکل از گیاه شناسان و سایر زیست شناسان عازم این جزایر شده اند. نخستین مرحله این پژوهش تقریباً ۱۰۰ سال پیش آغاز شده بود. دیکون الکساندر (Alexander.D ) از باغ گیاه شناسی سلطنتی ادینبورگ در اسکاتلند، تصویر برخی از این گیاهان فوق العاده را شکار کرده است.

۱ درخت خون اژدها، (Dracaena Cinnabari)، با گستراندن شاخه هایش که به شکلی ساده، قابل پیش بینی و تکرار شونده دو شاخه می شوند، رشد می کند.

طبق نظر فردریش بیهل (Beyhl.F)، گیاه شناس آلمانی، شاخه شاخه شدن این گیاه را می توان از روی یک الگوی ریاضی و فراکتال که براساس یک قانون ساده و تکرار شونده منشعب می شود، مدل سازی کرد.

رزین این درخت به شدت مورد توجه مردم سوقطر و حوالی آن است. پلینی، تاریخ طبیعی نویس رومی، درخت خون اژدها را به خاطر رنگ قرمز رزین آن، شنگرفی، نامید و در گزارشش نقل کرد که این مایع قرمز رنگ خون بدن اژدهایی است که یک فیل در حال احتضار روی او افتاده و گویی که اژدها را چلانده باشد. در گذشته گلادیاتورها رزین این درخت را پیش از ورود به میدان نبرد روی پوست بدنشان می مالیدند تا ظاهری هولناک و رعب آور پیدا کنند. به علاوه خاصیت ضدعفونی کننده این رزین در درمان زخم ها نیز مورد توجه بوده است.

خون اژدها در «ساگاهای» (افسانه های قرون وسطایی) نوردیکی نیز نقش مشابهی داشته است. واژه عربی «دم الاخوین» به معنی خون دو برادر نیز به افسانه دوقلو هایی به نام کاستور و پولو اشاره دارد. (نام یونانی این جزایر، دیوسکوردیا، نیز به همین دوقلوها اشاره می کند) مردم سوقطر امروز از رزین سرخ رنگ این گیاه برای رنگ آمیزی ظرف سفالی استفاده می کنند.

امروزه یکی از نزدیک ترین خویشاوندان Cinnabari .D در جزایر قناری واقع در اقیانوس اطلس می روید.
شواهد به دست آمده از گروه های فسیل شده حاکی از آن است که این درخت و خویشاوندانش حدود ۲۰ میلیون سال پیش در سرتاسر امتداد ساحل خشک و جنوبی دریای باستانی تتیس پراکنده بودند. مدیترانه باقی مانده همان دریاست.

۲در ۱۸۸۷، زمانی که طبیعی دانان غربی برای نخستین بارDendrosicyos Socotrana یا درخت خیار را توصیف کردند، این گیاه در جیبوتی (که در گذشته بخشی از سرزمین سومالی و مستعمره فرانسه بود) و همچنین در مجمع الجزایر سوقطر می روئید، اما امروزه این درخت که آب را در تنه گوشتی خود انبار می کند، تنها در فلات و جلگه سنگ آهکی و خشک سوقطر وجود دارد. درخت خیار تنها عضو درخت مانند خانواده کوکوربیتاسه یا کدو است که بیشتر اعضای آن گیاهانی علفی با ساقه ضخیم گوشتی و بالارونده یا پیچنده اند. درخت خیار یک مثال افراطی از پدیده غول آسایی (ژیگانتیسم) در جزایر است. ۱۰۰ میلیون سال پیش، زمانی که جزایز سوقطر هنوز بخشی از سرزمین اصلی آفریقا بود، هیچ درخت با تنه عریضی نمی توانست در جوار گیاهخواران بزرگی همچون فیل ها و راینوسروس ها به اوج شکوفایی خود دست یابد. اما وقتی این جزایر از قاره آفریقا گسسته شدند، عدم حضور گیاهخواران بزرگ منجر به ایجاد آشیان بوم شناختی جدیدی شد که این درختان در آنجا رفته رفته بزرگ و بزرگ تر شدند.

۳ فرفیون عبدالکوری سوقطر (Euphorbia abdelkuri occupies) به همراه سایر اعضای جنس فرفیون یا شیر سگ در آشیان بوم شناختی مشابه کاکتوس های آمریکایی زندگی می کند. فرفیون ها گیاهانی با ساقه های گوشتی و آبدارند. این گیاهان کاکتوس مانند در منطقه ای موسوم به ماکارونزیا (عمدتاً به جزایر آزور، پورتو سانتو مادیرا، جزایر قناری و جزایر دماغه  وردا گفته می شود) و نیز در جنوب و غرب آفریقا و مجمع الجزایر سوقطر می رویند. فرفیون عبدالکوری در جزایر زنجیره ای عبدالکوری رشد می کند و برخلاف بسیاری از خویشاوندانش فاقد خارهای تدافعی است اما در عوض با داشتن شیره ای که باعث ایجاد التهاب و سوزش در چشم و پوست می شود از مواجهه با مهاجمانی که در این جزایر بیابانی در جست وجوی یک غذای گوشتی لذیذ و آبدارند، می پرهیزد.

۴رز بیابانی سوقطر، (Adenium obesum sokotranum) با تنه گوشتی بشکه مانند متعلق به گونه ای است که در سرتاسر عربستان وجود دارد. احتمالاً غیر از انزوای جغرافیای عامل دیگری در جدایی این گیاه از گونه اصلی اش، obesum.A، موثر نبوده است.

ماهی گیران سوقطری از پوست سمی تنه این گیاه برای کشتن ماهی های کوچکی که طعمه شکارند، استفاده می کنند. چوپانان سوقطری نیز تکیه های نواری شکلی از پوست تنه این گیاهان را مانند قلاده دور گردن دام هایشان می بندند تا از آنها در برابر گربه های وحشی، تنها گوشتخوران مهم این جزایر، محافظت کنند.

Natural History, Sep. 2003