مجله  پگاه حوزه  28 شهریور 1383 شماره 143 

نویسنده : شیرودی، مرتضی
سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، به زعم خویش در جهت انجام وظیفه اصلی اش، یعنی محفوظ داشتن نسلهای آینده از خطر و بلای جنگ، حفظ صلح و امنیت بین المللی و جلوگیری از تهدیدات علیه صلح، به اتخاذ و اجرای تصمیمات متعدد مبادرت ورزید.

با نگاهی به مجموعه فعالیت های سازمان ملل که در این رابطه به عمل آورده است، به وضوح آشکار می شود که شورای امنیت، دبیر کل و مجمع عمومی تلاشهای زیادی مبذول داشتند. اگرچه تلاش های این سه رکن سازمان ملل متحد، مستقل از هم اتخاذ می شد، ولی به علت پیوندهای تشکیلاتی و یکسان بودن شرایط حاکم بر سه رکن، تفاوت چندانی در سیاست های آنها دیده نمی شود.

همچنین این فعالیت ها با تأثیر از شرایط موجود منطقه ای و جهانی، از فراز و نشیب های فراوانی برخوردار بود. ولی در هر صورت زمینه های پذیرش قطعنامه از سوی دولتین عراق و ایران، پس از 8 سال جنگ را فراهم آورد. اینک اهم این فعالیت ها را مورد برررسی و تجزیه و تحلیل قرار می دهیم:

الف. شورای امنیت سازمان ملل در برابر جنگ تحمیلی
شورای امنیت سازمان ملل متحد، یک روز پس از حمله سراسری عراق علیه ایران، اولین اقدامش را در قبال جنگ با صدور بیانیه 23 سپتامبر 1980 ( 1 مهر 1359) به انجام رسانید، و 5 روز بعد از آن، نخستین قطعنامه خود را صادر کرد، این روند با صدور 8 قطعنامه و بیش از 15 بیانیه دیگر ادامه یافت. عمده این قطعنامه ها و بیانیه ها، صرفاً جنبه توصیه داشت، ولی قطعنامه 598 یک استثناء در این مورد است، زیرا این قطعنامه یک تصمیم با پیشنهادهای اجرایی برای پایان دادن به جنگ 2887 روزه عراق علیه ایران به شمار می رود. جزئیات مواضع شورای امنیت سازمان ملل متحد در صول جنگ تحمیلی به این شرح است:

1.در پی درخواست مکتوب 23 سپتامبر 1980 (1 مهر 1359) دبیر کل، شورای امنیت ضمن مشورت با اعضا، اولین موضع گیری خود در مورد جنگ ایران و عراق را تحت عنوان بیانیه اعلام می دارد، و طی آن نگرانی عمیق خود را از گسترش احتمالی این برخوردابراز داشته و از طرفین خواست از هرگونه اقدامی که منجر به وخیم تر شدن اوضاع می شود، خودداری نمایند و اختلافات خود را از طریق راه های مسالمت آمیز حل و فصل کنند. همچنین از پیشنهاد و بکارگیری مساعی جمیله که از سوی دبیر کل برای پایان دادن به جنگ مطرح شده، حمایت کرد.

شورای امنیت به دنبال تقاضای 25 سپتامبر 1980 (3 مهر 1359 ) دبیر کل، در 26 و 28 سپتامبر (4 و 6 مهر)تشکیل جلسه داد و نخستین قطعنامه خود را به اتفاق آرا و در جلسه شماره 2248 تحت عنوان قطعنامه 479 به تصویب رساند. این قطعنامه دارای 5 ماده بود و موضوع جنگ را تحت عنوان وضعیت میان ایران و عراق مورد بررسی قرار داد.

در این قطعنامه ضمن یادآوری تعهد کشورهای عضو به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات و عدم توسل به زور و مسؤولیت شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بین المللی و با ابراز تأسف عمیق از وضعیت رو به گسترش بین ایران و عراق، از طرفین خواست که از بکار بردن بیشتر زور خودداری نموده و اختلاف خود را از طریق مسالمت آمیز حل نماید و نیز از هر گونه پیشنهاد مناسبی که می تواند منجر به صلح شود، استقبال کنند. همچنین از عموم کشورها تقاضا کرد که از هرگونه اقدامی که منجر به تشدید منازعه می شود، بپرهیزند.

در ضمن از کوشش های دبیر کل و مجدداً از پیشنهادش در مورد بکارگیری مساعی جمیله برای حل وضعیت موجود بین ایران و عراق پشتیبانی کرد و از وی خواست نتایج اقدامات خود را ظرف مدت 48 ساعت به شورای امنیت گزارش دهد. در پایان جلسه، رییس تونسی شورای امنیت،منازعه بین ایران و عراق را یک تهدید واقعی برای صلح و امنیت بین المللی قلمداد نمود.

در فاصله 15 تا 29 اکتبر 1980 (22 مهر تا 16 آبان 1359) شورای امنیت 5 جلسه دیگر در مورد جنگ تشکیل داد که هیچ یک منجر به صدور قطعنامه یا بیانیه ای نگردید. در جلسه 15 اکتبر، "سعدون حمادی" وزیر امور خارجه عراق و در جلسه 17 اکتبر محمدعلی رجایی نخست وزیر وقت ایران به تفصیل نقطه نظرات دولتهای خویش در مورد ریشه های جنگ ایران و عراق را مطرح نمودند. سرانجام شورای امنیت پس از بررسی های لازم در 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) بیانیه ای صادر کرد و از تلاش های دبیر کل و پیشنهاد او مبنی بر تعیین و اعزام نماینده ای جهت مذاکره با دو دولت ایران و عراق حمایت کرد و از دبیر کل خواست نتیجه اقدامات خود را در این مورد به اطلاع شورای امنیت برساند.

2.شورای امنیت پس از صدور بیانیه 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) در یک سکوت سنگین فرو رفت تا سرانجام پس از 21 ماه و 15 روز یعنی در 12 ژوئن 1982 (21 تیر 1361) در جلسه 2383 خود قطعنامه 514 را در باره جنگ صادر کرد. جلسه شورا به خواست کشور اردن و حمایت آمریکا تشکیل گردید  و به اتفاق آرا قطعنامه مزبور را به تصویب رساند. در این قطعنامه ضمن ابراز نگرانی از ادامه وضعیت میان ایران و عراق،خسارات مادی و معنوی ناشی از آن و تهدیدی را که متوجه صلح کرده است، یاد نموده است.

از نکات جدیدی که در این قطعنامه آمده است، می توان به یادآوری قطعنامه 479 و بیانیه 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359 ) شورا، و توجه به کوشش های میانجی گری دبیر کل، جنبش عدم تعهد و سازمان کنفرانس اسلامی اشاره کرد. و نیز خواستار آتش بس و خاتمه فوری کلیه عملیات نظامی، عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی، هماهنگی بین کوشش های میانجی گری تحت نظارت دبیر کل برای حصول به یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه متکی به اصول منشور ملل متحد و اصول روابط بین المللی قابل قبول برای طرفین و پرهیز کلیه کشورها از اقدامات تشدید کننده منازعه گردید. و تصمیم خود مبنی بر اعزام گروهی از ناظران سازمان ملل متحد، برای تأیید، تحکیم و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی نیروها را اعلام کرد.

در 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361 ) رییس شورای امنیت به نمایندگی از اعضا، بیانیه ای را منتشر ساخت و در آن نگرانی شورای امنیت از عدم اجرای قطعنامه 514 را مطرح کرد و در ضمن، خواستار حل مسالمت آمیز منازعه ایران و عراق شد. این بیانیه نیز مورد قبول ایران قرار نگرفت. متعاقب آن و بر اساس تقاضای مورخ 1 اکتبر 1982 (9 مهر 1361) نماینده عراق در سازمان ملل متحد، شورای امنیت تشکیل جلسه داد و قطعنامه 522 را در جلسه 2399، که در 4 اکتبر 1982 (12 مهر 1361 ) برگزار شد، به اتفاق آرا به تصویب رساند.

در این قطعنامه همانند قطعنامه ها و بیانیه های قبلی ابتدا به ابراز تأسف از ادامه مناقشه و خسارات سنگین انسانی و تهدیدی را که این مناقشه متوجه صلح و امنیت بین المللی کرده است، و نیز به تأیید و تأکید بر قطعنامه ها و بیانیه های گذشته و گزارش 15 جولای 1982 (24 تیر 1361 ) پرداخت، آنگاه خواستار آتش بس فوری و خاتمه عملیات جنگی و بازگشت نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین المللی گردید و به صورت تلویحی از اقدام عراق در پذیرش قطعنامه استقبال و از طرف دیگر یعنی ایران، خواست که به اقدام مشابه دست زند.

همچنین شورا بر اجرای بدون تأخیر تصمیم خویش مبنی بر اعزام گروه ناظران سازمان ملل متحد و لزوم ادامه کوشش های میانجی گرانه تأکید ورزید. مجدداً از کشورها خواست از اقداماتی که باعث طولانی شدن جنگ می شود، پرهیز نمایند و زمینه تسهیل اجرای قطعنامه را فراهم آورند. و نیز از دبیر کل تقاضا نمود که ظرف مدت 72 ساعت گزارش خود را در اجرای این قطعنامه تسلیم شورا کند.

3.رییس شورای امنیت در سال 1983 / 1363 طی صدور یک بیانیه جدید، درخواست آتش بس فوری، عقب نشینی نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین المللی و حل و فصل صلح آمیز جنگ را از طرفین به عمل آورد. این بیانیه مطلب جدیدی نسبت به قطعنامه ها و بیانیه های قبلی شورای امنیت نداشت. شورای امنیت، متأثر از عملیاتهای موفقیت آمیز نیروهای مسلح ایران، برای صدور قطعنامه جدید در تاریخ 32 اکتبر 1983 (9 آبان 1362) جلسه شماره 2493 خود را تشکیل داد و قطعنامه 540 را با 12 رأی موافق و سه رأی ممتنع پاکستان، نیکاراگوئه و مالت به تصویب رساند.

در این قطعنامه مطابق شیوه قبلی شورای امنیت، بر قطعنامه ها و بیانیه های گذشته شورا تأکید شد. قطعنامه 540 حاوی نکات جدیدی چون محکوم ساختن نقض حقوق انسانی و بشر دوستانه مغایر با کنوانسیون های 1949 / 1328 ژنو، در خواست از ایران و عراق به رعایت احترام به حق و آزادی کشتیرانی و بازرگانی در آبهای بین المللی و پرهیز از حمله به تأسیسات و بنادر دور از ساحل، خودداری از هر گونه اقدامی که صلح و امنیت دریایی منطقه به خطر می اندازد، بوده است. در پی تأیید هیئت اعزامی سازمان ملل به منطقه درگیری ایران و عراق، مبنی بر کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق، دبیر کل گزارش هیئت را به شورای امنیت تحویل می دهد و شورا ضمن صدور بیانیه ای در 30 مارس 1984 (10 فروردین 1363) بدون ذکر نام کشور عراق، کاربرد سلاح شیمیایی را برای اولین بار در جنگ ایران و عراق قویاً محکوم می سازد.

شورای همکاری خلیج فارس در تاریخ 21 مه 31)1984 اردیبهشت 1363) نسبت به تجاوز و نقض حقوق و آزادی کشتیرانی از سوی ایران در حمله به کشتی ها در خلیج فارس به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرد. بر این اساس، شورای امنیت ضمن تشکیل جلسات متعدد، نهایتاً در جلسه شماره 2546 مورخ 1 ژوئیه 1984 (11 خرداد 1363) با 13 رأی موافق و 2 رأی ممتنع قطعنامه 552 را تصویب کرد.

در این قطعنامه با یادآوری تعهد کشورهای عضو در رعایت حسن همجواری، احترام به اهداف و اصول منشور ملل متحد، عدم توسل به زور علیه تمامیت ارضی و اهمیتی که خلیج فارس در صلح و امنیت بین المللی و ثبات اقتصاد جهانی ایفا می کند، از کشورهای درگیر خواست بر اساس حقوق بین الملل، حق کشتیرانی آزاد و تمامیت ارضی کشورهایی را که طرف مخاصمه و درگیری نیستند، محترم بشمارند.

و همچنین خواهان توقف فوری هرگونه حمله به کشتی ها شد و حمله به کشتی ها رانیز محکوم کرد. در بند 6 قطعنامه ذکر شد که چنانچه مفاد این قطعنامه رعایت نگردد، شورا به بررسی اقدامات موثری که اجرای آزاد کشتیرانی را تضمین نماید خواهد پرداخت. بعد از صدور قطعنامه 552 تا پایان سال 1363/1984 به استثنای بیانیه 19 ژوئن (26 خرداد) اقدام دیگری انجام نداد. در این بیانیه شورای امنیت تصمیم دبیر کل مبنی بر اعزام دو هیئت به ایران و عراق به منظور بررسی اتهام حمله به مناطق مسکونی را تأیید و تنفیذ کرد.

4. شورای امنیت در سال 1985 /1364 قطعنامه ای را صادر نکرد و فقط اقدام به صدور 3 بیانیه کرده است. در اولین بیانیه که در 5 مارس (14 اسفند) منتشر شد، از طرفین خواست که از حمله به مناطق مسکونی دست بردارند و به توافقی که با دبیر کل در این زمینه انجام داده اند، احترام بگذارند. بار دیگر شورای امنیت در 15 مارس (24 اسفند) در دومین بیانیه خویش، خواستار اجرای توافق عدم حمله به مناطق مسکونی و نیز کوشش برای یافتن راه حل مسالمت آمیز در منازعه گردید.

شورای امنیت سومین بیانیه خود را در 25 آوریل (5 اردیبهشت) صادر کرد. در این تاریخ، نظر شورا بار دیگر متوجه به کارگیری سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق شد. بر این اساس، با صدور بیانیه مذبور کاربرد سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را بدون ذکر نام کشور عراق، قویاً محکوم کرد. مهمترین علت صدور این بیانیه، با توجه به لحن محکمی که داشت، برای فشار غیر مستقیم به عراق به منظور پذیرش طرح 8 ماده ای دبیر کل دانسته اند.

5. عملیات والفجر 8 که در تاریخ 20 بهمن 1364 از سوی ایران انجام شد، منجر به ورود نیروهای ایرانی به فاو و قسمت هایی از منطقه فاو گردید، و نیز ارتباط دریایی عراق را قطع و قوای ایرانی به مرزهای کویت و شهر بصره عراق بسیار نزدیک شدند. متعاقب آن عراق و اتحادیه عرب از شورای امنیت درخواست کردند که برای رسیدگی به موضوع جنگ تشکیل جلسه دهد.

شورای امنیت در 24 فوریه 1986 (5 اسفند 1364) جلسه شماره 2666 خود را تشکیل داد و قطعنامه 528 را به اتفاق آرا به تصویب رساند. از نکات جدیدی که در این قطعنامه به چشم می خورد به موضوعاتی چون اشاره شورا به تلاش 6 ساله اش در مورد وضعیت ایران و عراق، یاد آوری امضای پروتکل منع استفاده از گازهای خفه کننده، سمی یا سایر گازها و سلاح های میکروبی در جنگ، تأکید بر اصل غیر قابل بودن تصرف اراضی از راه زور اشاره کرد.

همچنین شورای امنیت از اقدامات اولیه ای که سبب منازعه گردید و نیز از شدت یافتن منازعه و بمباران مراکز مسکونی، کشتی ها و هواپیماهای غیر نظامی ابراز تأسف کرد. و از طرفین خواست با قطع بی درنگ کلیه مخاصمات، آتش بس فوری را به مرحله اجرا گذارند و سپس به مبادله اسرا با همکاری کمیته بین المللی صلیب سرخ بپردازند.

شورای امنیت در ادامه کوششهایش در مورد جنگ ایران و عراق، در تاریخ 21 مارس 1986 (1 فروردین 1365) بر اساس گزارش متخصصان علوم پزشکی اعزامی از سوی سازمان ملل متحد بیانیه ای صادر کرد که در آن برای اولین بار با ذکر نام کشور عراق، کاربرد سلاح شیمیایی توسط آن کشور علیه نیروهای ایرانی محکوم شد. همچنین در این بیانیه ادامه درگیری طرفین محکوم گردید. شورای امنیت در مورخ 29 اوت 1986 (7 شهریور 1365) ضمن صدور بیانیه ای دیگر، از افزایش احتمالی دامنه درگیری و گسترش حمله به کشتی های تجاری و مناطق غیر نظامی ابراز نگرانی کرد و از تلاش های مداوم دبیر کل، بویژه در زمینه عدم بکارگیری سلاح های شیمیایی و نیز از اعلام دو کشور ایران و عراق مبنی برخورداری از حمله به مناطق مسکونی حمایت کرد.

شورای امنیت به درخواست اتحادیه عرب - که از اعلام ایران مبنی بر تصمیم به دست زدن به عملیات سرنوشت ساز بیمناک بودند - از آغاز اکتبر 1986 (8 مهر 1365) بحث خود را در مورد درگیری عراق و ایران شروع کرد. در جلسه سوم اکتبر (11 مهر)، دبیر کل طی سخنانی نگرانی عمیق جامعه جهانی را از روند ادامه و توسعه منازعه ابراز داشت. سرانجام شورای امنیت در جلسه شماره 2713 خود به اتفاق آرا منجر به قطعنامه 588 را در تاریخ 8 اکتبر 1986 (16 مهر 1365 ) صادر نمود. شورای امنیت در دو قطعنامه 552 و 582 به قطعنامه ها و بیانیه های گذشته خویش اشاره ای نمی کند، این روند در قطعنامه 588 هم ادامه می یابد، با این تفاوت که در قطعنامه جدید از دو کشور ایران و عراق خواسته شد که بدون درنگ قطعنامه 582 را به مرحله اجرا گذراند. و نیز از دبیر کل خواست با مشورت طرفین منازعه بر شدت فعالیت هایش در اجرای قطعنامه 582 بیفزاید. این قطعنامه به استثنای نکات مزبور حاوی مطلب جدید دیگری نبوده است.

شورای امنیت پس از دریافت گزارش جدید دبیر کل در مورد تازه ترین مواضع دولتین ایران و عراق نسبت به قطعنامه 582 و 588 و طرح 8 ماده ای دبیر کل، تشکیل جلسه داد. و این جلسه که در 22 دسامبر 1986 (31 شهریور 1365 ) منعقد شد، منجر به صدور بیانیه ای گردید که در آن به تکرار موضوعاتی چون ابراز نگرانی عمیق از وضعیت وخیم موجود بین ایران و عراق، اظهار تأسف از نقص قوانین انسان دوستانه بین المللی، درخواست از طرفین به منظور اجرای قطعنامه های 582 و 588، تصمیم شورا به حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف موجود، ادامه کوشش دبیر کل در حل منازعه و مانند آن می پردازد. ایران در پاسخ به این بیانیه، همانند آنچه را که در مورد قطعنامه 588 اعلام کرده بود، مجدداً اعلام کرد بخشی از قطعنامه 582 و 588 و بیانیه 22 دسامبر 1986 (31 شهریور 1365 ) که ناظر برخاتمه مخاصمات بدون تعیین متجاوز است را نمی پذیرد.

6. در پی اعلام دبیر کل، مبنی بر اینکه حاضر است نظراتش را در اختیار شورای امنیت بگذارد تا آن شورا بتواند به مبنایی که مورد قبول طرفین برای مذاکره باشد، دست یابد. شورا ضمن پاسخ مثبت به این درخواست از فوریه 1987(بهمن 1366) یک گروه کار مشترک و سازمان یافته مرکب از اعضای دایمی شورا برای پایان بخشیدن به منازعه ایران و عراق تشکیل داد. متعاقب آن در 16 ژانویه بیانیه ای از سوی شورا منتشر شد که حاکی از نگرانی شورا در توسعه خصومت موجود بود و نیز از طرفین درخواست کرد که قطعنامه های 582 و 588 را به مرحله اجرا گذراند. در ضمن از تلاشهای دبیر کل در فراهم آوردن رضایت طرفین به اجرای قطعنامه های مزبور، قدر دانی کرد. در 14 مه 1987 (24 فروردین 1366) شورای امنیت در پی تأیید مجدد کاربرد سلاح شیمیایی عراق علیه ایران توسط گروه اعزامی دبیر کل، برای بار دیگر طولانی شدن درگیری و استفاده مکرر از سلاح شیمیایی را محکوم کرد. امّا در هر صورت، بر اثر تلاش گروه مزبور پیش نویس یک قطعنامه جدید که حاوی نکات جدیدی بود، در تاریخ 21 ژوئن 1987 (31 خرداد 1366) تهیه شد.

شورای امنیت پس از مشورت های فراوان در مورد پیش نویس مذکور، سرانجام در جلسه شماره 2750 مورخ 20 ژوئیه 1987 (29 تیر 1366) با تأکید بر مواد 39 و 40 منشور ملل متحد، مفصل ترین، اجرائی ترین و آمرانه ترین قطعنامه را تحت عنوان قطعنامه 598 به تصویب رساند. در مقدمه این قطعنامه بر لزوم اجرای قطعنامه 582 تاکید شد و از عدم توجه به درخواستهای گذشته اش از سوی ایران و عراق و آغاز، ادامه، گسترش و تشدید منازعه و بمباران مراکز مسکونی غیر نظامی، حملات به کشتیها و هواپیماها، نقض قوانین بین المللی، کاربرد سلاحهای شیمیائی ابراز تأسف کرد. و ضرورت اتمام اقدامات نظامی بین طرفین و ایجاد یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و پایدار گوشزد گردید و مفاد منشور ملل متحد، در مورد حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی را یادآوری نمود.

در بخش اجرایی قطعنامه شورای امنیت خواستار عقب نشینی نیروهای دو طرف به مرزهای شناخته شده بین المللی و رعایت آتش بس همه جانبه به عنوان نخستین گام در جهت حل و فصل مناقشه گردید. و نیز از طرفین خواست بدون تأخیر پس از برقراری آتش بس نسبت به اجرای آزادسازی اسرا اقدام نمایند. و با دبیرکل در تلاش به منظور اجرای قطعنامه و دستیابی به یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و مورد قبول طرفین، همکاری می کنند. این قطعنامه از دبیر کل تقاضا کرد که پس از مشورت با طرفین، زمینه های حل و فصل مناقشه را فراهم آورد.قطعنامه مزبور سه تیم کارشناسی را برای امور ذیل پیش بینی کرد.

نظارت، بررسی و تایید آتش بس و عقب نشینی

تعیین شروع کننده جنگ

مطالعه موضوع بازسازی

موضع ایران در قبال قطعنامه 598، نه رد و نه تائید آن بود و این موضعگیری تا پذیرش قطعنامه از سوی ایران ادامه یافت. علت چنین موضعگیری آن بود که این قطعنامه برخی از نظرات ایران را تأمین کرده بود.(مانند تعیین متجاوز) امّا در عین حال به عمده ترین خواست ایران یعنی شناسایی متجاوز قبل از آتش بس و عقب نشینی نیروها توجهی نشد. «امّا عراق»در 22 ژوئیه 31)1987 تیر 1366) یعنی دو روز بعد از تصویب قطعنامه پس از تشکیل جلسه شورای فرماندهی انقلاب و رهبری حزب بعث، قطعنامه 598 را می پذیرد. در 23 ژوئیه (1 مرداد)وزیر امور خارجه عراق موضع جدید دولتش را به دبیر کل اطلاع می دهد و در 14 اوت (23 مرداد) همان سال عراق رسماً قطعنامه 598 را می پذیرد.

رییس شورا طی بیانیه ای که در 11 دسامبر (20 بهمن 1366 ) صادر کرد، قطعنامه 598 را تنها راه حل وصول به حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه ایران و عراق عنوان کرد و بدین وسیله راه را بر تغییر و جابجایی مواد قطعامه 598، بست. و نیز در 24 دسامبر 3)1987 اسفند 1366) به تعهد و پایبندی اعضای شورا به اجرای قطعنامه 598 اشاره کرد.

7. شورای امنیت در سال 1988 /1367 همچنان به اقداماتش برای پایان بخشیدن به جنگ ایران و عراق ادامه داد. بر این اساس شورای امنیت در 16 مارس 1988 (25 اسفند 1367 ) در بحث راجع به منازعه عراق و ایران، از تلاشهای دبیر کل به منظور حل و فصل قطعنامه 598 پشتیبانی نمود و در 8 آوریل (19 فروردین) همین سال، مواضع ایران و عراق در خصوص قطعنامه را مورد بررسی قرار داد. تایید هیأت اعزامی دبیر کل، مبنی بر کاربرد سلاح شیمیایی در منازعه ایران و عراق و ارسال گزارش آن به شورا توسط دبیر کل در تاریخ 25 آوریل 1988 (15 اردیبهشت 1367) منجر به صدور قطعنامه 612 در جلسه شماره 2812 مورخ 9 مه 1988 (19 اردیبهشت 1367) به اتفاق آرا گردید.

در این قطعنامه استفاده از سلاحهای شیمیایی در منازعه ایران و عراق مغایر پروتکل 1949/ 1328 دانسته شده و به شدت آن را محکوم کرد. همچنین خواهان رعایت این پروتکل شده و بر ضرورت رعایت آن تأکید ورزید. و از کشورهای دیگر خواست به اعمال کنترل به صدور تولیدات شیمیایی که در ساخت سلاحهای شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرد، بیفزایند. شورای امنیت سه روز قبل از پذیرش قطعنامه از سوی ایران، برای بررسی شکایت ایران از آمریکا در مورد ساقط ساختن هواپیمای مسافربری ایران در خلیج فارس، تشکیل جلسه داد و پس از بحث و بررسی و استماع سخنان نمایندگان ایران و آمریکا، سه روز پس از قبول و پذیرش قطعنامه از سوی ایران، با صدور قطعنامه 616 تنها به اظهار اندوه و اعلام تسلیت به بازماندگان حادثه اکتفا می کند. جالب اینکه در آخرین بند قطعنامه به لزوم اجرای کامل و فوری قطعنامه 598 به عنوان تنها اساس و پایه برای رسیدن به صلحی پایدار و عادلانه تأکید می شود.

ب. دبیرکل و جنگ تحمیلی
دبیرکل در اولین ساعات شروع جنگ، فعالیتش را به منظور خاتمه بخشیدن به جنگ آغاز کرد. در واقع دبیر کل، نخستین مرجع بین المللی بود که نسبت به حمله عراق علیه ایران با عنوان برخورد واکنش نشان داد. با تعویض دبیر کل و انتخاب "خاویر پرز دوکوئیار در سال 1982 /1361 به عنوان دبیر کل جدید، فعالیتهای دبیرکل در رابطه با مسایل جنگ، روندی رو به افزایش گرفت. به طور کلی عمده ترین فعالیت های دبیر کل را می توان تلاش در جلب نظر شورای امنیت به مسئله جنگ عراق با ایران، مشورت و دیدارها مختلف با مقامات ایرانی و عراقی و اعضای شورای امنیت، اعزام هیأت های متعدد به ایران و عراق و ارسال گزارشات آن به شورای امنیت، ابتکار 12 ژوئن 1984 (20 خرداد 1363) در خصوص خودداری طرفین از حمله به مناطق مسکونی، ابتکار طرح 8 ماده ای در ماه مارس 1985 (فروردین 1364 ) و ارایه طرح اجرایی برای قطعنامه 598 را نام برد. مجموعه اقدامات دبیر کل شامل زمینه هایی چون وادار کردن ایران و عراق به پرهیز از حمله به مناطق مسکونی، به کارگیری سلاح های شیمیایی و بدرفتاری با اسرای جنگی (یا رعایت مقررات بین المللی) و نیز کاهش آلام و مصایب جنگ و نهایتاً پایان دادن به جنگ بود.

1.دبیر کل در 22 سپتامبر 31)1980 شهریور 1359 ) با صدور اعلامیه ای به دولت ایران و عراق پیشنهاد کرد که به او اجازه دهند، مساعی اش را در حل مسالمت آمیز برخورد دو کشور انجام دهد. ولی از ناحیه هیچ کدام پاسخی دریافت نکرد. در ظهر همین روز سخن گوی سازمان ملل متحد در مصاحبه مطبوعاتی، اعلامیه دبیر کل را به اطلاع عموم رساند. روز بعد دبیر کل براساس ماده 99 منشور ملل متحد از شورای امنیت خواست با توجه به احتمال افزایش مخاصمه بین دو کشور برای مذاکره پیرامون جنگ تشکیل جلسه دهد. این جلسه در همان روز تشکیل و منجر به صدور اولین بیانیه شورای امنیت گردید.

در 24 سپتامبر 1980 (2 مهر 1359 ) دبیر کل دو نامه جداگانه ولی با مضمون مشترک برای رؤسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق فرستاد و خواستار خاتمه عملیات مسلحانه و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات شد، عراق در پاسخ به این نامه از پذیرش خاتمه عملیات نظامی خودداری کرد و اقدام عراق را دفاع از خود دانست. دبیر کل در تاریخ 25 سپتامبر 1980 (3 مهر 1359 )به شورای امنیت اطلاع داد که به رغم کوشش هایی که به عمل آورده، منازعه ایران و عراق در زمین، هوا و دریا ادامه دارد و موجب خسارات مالی و جانی شده است. و براین اساس، از شورای امنیت خواست که مسئله را به فوریت رسیدگی نماید. روز بعد شورای امنیت تشکیل جلسه داد.

دبیر کل در آغاز جلسه شورای امنیت خلاصه اقداماتی راکه درباره منازعه ایران و عراق انجام داده بود به اطلاع شورای امنیت رساند و از شورا درخواست کرد که وظیفه خود را درمورد حفظ صلح و امنیت بین المللی به انجام رساند. سپس شورا تشکیل جلسه داد و قطعنامه 479 را صادر کرد. در خاتمه جلسه دبیر کل طی سخنانی از ایران و عراق تقاضا کرد که به قطعنامه 479 پاسخ مثبت دهند، در پی این تقاضا صدام حسین رییس جمهوری عراق در 29 سپتامبر 1980 (7 مهر 1359) نظر مساعد عراق نسبت به قطعنامه را به دبیر کل اطلاع داد. دبیر کل در ماه اکتبر 1980(مهرماه 1359) به شورای امنیت اطلاع داد که تلاش هایش برای حل مسئله کشتیهایی که در اروند رود به علت آغاز جنگ محبوس شده اند، عقیم مانده است.

در حالی که ایران مشروط به اینکه کشتی ها با پرچم سازمان ملل متحد آبهای اروند رود را ترک کنند، باخارج شدن کشتی ها از اروند رود موافقت کرده است. اما عراق با خروج کشتی ها مشروط به اینکه پرچم عراق را نصب نمایند، موافق بود. چندی بعد، با نظر مساعد شورای امنیت، «اولاف پالمه»نخست وزیر اسبق کشور سوئد را به عنوان نماینده خود برای مذاکره با دولتین ایران و عراق درباره مسایل جنگ انتخاب کرد. اولاف پالمه از سال 1980 /1359 تا سال 1982 /1361، 5 بار به تهران و بغداد مسافرت و با مقامات ایرانی و عراقی به مذاکره پرداخت.نتیجه تلاش دو ساله وی منجر به آزادسازی تعدادی از اسرای طرفین و خارج شدن 63 کشتی تجاری خارجی گرفتار شده در اروند رود بود.

2. قطعنامه 514 دبیر کل را مأمور تهیه گزارش طی مدت 3 ماه بعد از صدور قطعنامه در مورد پیشرفت اجرایی قطعنامه کرده بود. دبیر کل در 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361 ) یعنی قبل از آنکه مدت تعیین شده شورا به اتمام برسد، گزارش خود را که مبنی بر پذیرش قطعنامه 514 از سوی عراق و رد آن توسط ایران بود، تسلیم شورای امنیت کرد. ایران در 28 اکتبر 1982 (6 آبان 1362 ) از دبیر کل خواست تا هیأتی برای بررسی تخریب مناطق مسکونی ایران که به وسیله بمباران نیروهای عراقی انجام شده بود، اعزام نماید. این در خواست در 2 مه 1983 (11 اردیبهشت 1362) تکرار شد. در این ایام عراق هم تقاضای مشابهی را مطرح کرد، متعاقب آن دبیر کل تصمیم گرفت هیأتی را به دو کشور ایران و عراق اعزام کند.

هیأت اعزامی از 20 مه (29 اردیبهشت) تا یک ژوئن (9 خرداد) از دو کشور بازدید به عمل آورد و گزارش خود را که نشان دهنده خسارات سنگین مناطق مسکونی ایران و خسارات سبک عراق بود، تهیه و در 20 ژوئن (28 خرداد) دبیر کل آن را تسلیم شورای امنیت نمود. با افزایش شمار اسرای عراقی، این کشور در 10 ژوئن (18 خرداد) از دبیر کل می خواهد تا کمیسیونی برای بررسی وضعیت اسرای جنگی تشکیل دهد. دبیر کل برای تشکیل چنین کمیسیونی با کمیته بین المللی صلیب سرخ مشورت کرد، اما تلاش در این زمینه تا یکسال بعد بی نتیجه باقی ماند.

ولی دبیر کل به تلاش هایش درباره حل و فصل مسایل جنگ ادامه می دهد. در این راستا دبیر کل در 29 و 30 سپتامبر 1983 (7 و 8 مهر 1361) با وزرای امور خارجه ایران و عراق در نیویورک ملاقات می کند و از آن نتیجه مثبتی به دست نمی آورد. پس از آن یعنی در 11 دسامبر همان سال موضع مخالف و موافق ایران و عراق را در خصوص قطعنامه 540 به اطلاع شورای امنیت می رساند.

3.دبیر کل در 10 فوریه 1984 (20 بهمن 1363 ) پیام های جداگانه ای را برای ایران و عراق می فرستد و در آن نگرانی خود را از ادامه مخاصمه ایران و عراق و خسارات ناشی از آن و نیز تصمیمش را دایر بر اعزام هیأتی برای بازدید تخریب مناطق مسکونی ایران و عراق ناشی از جنگ، اعلام می دارد. این اقدام در پاسخ به درخواست 22 نوامبر 1983 (1 آذر 1362) ایران صورت می گرفت و در 8 مارس 1984 (6 اسفند 1363) دبیر کل مجدداً به در خواست ایران، هیأتی را برای بررسی اتهام کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق علیه ایران اعزام داشت، این گروه پس از کسب نظر موافق عراق، عازم آن کشور هم شد. گروه اعزامی پس از تحقیق و بازرسی، نظر ایران در مورد کاربرد سلاح شیمیایی قوای عراقی علیه ایران را تأیید کرد، اما دبیر کل در گزارش های 26 مارس (15 اردیبهشت) خود به شورای امنیت فقط به ابراز تأسف از کاربرد سلاح شیمیائی بدون ذکر نام کشور عراق بسنده کرد.

دبیر کل در 9 زوئن 1984 (21 خرداد 1363 ) از رؤسای جمهوری ایران و عراق تقاضا کرد، به حملات علیه مناطق مسکونی یکدیگر خاتمه دهند. ایران درخواست دبیر کل را پذیرفت و عراق نیز با تاکید بر این که ایران دیگر نباید نیروهای نظامی اش را در مراکز مسکونی متمرکز کند، به تقاضای دبیر کل جواب مثبت داد. متعاقب آن دبیر کل تصمیمش را برای اعزام دو هیأت به ایران و عراق به منظور نظارت بر عدم حمله به مناطق مسکونی، به اطلاع شورای امنیت رساند، دبیر کل پس از تأیید شورا، دو هیأت را در تاریخ های 21 و 26 ژوئن (2 و 7 تیر) در عراق و ایران مستقر کرد، 3 روز بعد دبیرکل با ارسال دو نامه از ایران و عراق خواست تا از تمرکز نیروهای نظامی در مناطق مسکونی خویش خودداری نمایند، و تعهد خود را بر عدم کاربرد سلاح شیمیایی ابراز دارند.

4.در 11 تا 17 ژانویه 1985 (20 تا 26 دی 1364) هیأت سازمان ملل متحد از اردوگاه های اسرای جنگی در عراق و از 18 تا 25 ژانویه (27 دی تا 4 بهمن) همان سال از اردوگاه های اسرای جنگی در ایران بازدید به عمل آوردند. و طی گزارشی در 22 فوریه 1985 (3 اسفند 1364) به دبیر کل اعلام کردند که در هیچ یک از دو کشور ایران و عراق، اسرای جنگی آن چنان که ادعا شده است، مورد بدرفتاری قرار ندارند.

در پی ادامه حملات به مناطق غیر مسکونی، بار دیگر دبیر کل در 9 مارس (15 اسفند) با ارسال پیامی به رؤسای جمهوری ایران و عراق، از آنان خواست به توافق 12 ژوئن 1984 (20 خرداد 1363) مبنی بر عدم حمله به مناطق مسکونی عمل نمایند. همچنین وی در 5 و 15 مارس (11 و 21 اسفند) خواستار قطع این حملات و تعهد مجدد دو دولت نزد دبیر کل مبنی بر عدم حمله به هدفهای غیر نظامی گردید.

دبیر کل از 18 تا 26 مارس (27 دی تا 5 بهمن) در نیویورک ضمن دیدار با معاون وزارت امور خارجه ایران و وزیر امور خارجه عراق، طرح 8 ماده ای خود را به آنان عرضه می دارد. این طرح که گام نخستین برای در وصول به طرحی جامع که مورد قبول طرفین باشد، تحقق موارد زیر را پیشنهاد می کرد:

- قطع کلیه حملات علیه مراکز غیر نظامی و هوانوردی غیر نظامی قبل از ساعت 23/59 روز 26 مارس (5 بهمن) به وقت گرینویچ. رعایت ضوابط پروتکل 1925ژنو در مورد عدم بکارگیری سلاح های شیمیایی وبیولوژیکی قبل از 8آوریل 17)1985فروردین 1364)

خاتمه دادن به حملات علیه کشتی های غیر مسلحِ تجاری با هر پرچم وهر مالکیت که بین تنگه هرمز وبنادر کلیه کشورهای ساحلی در رفت وآمد هستند، وعدم حمله به بنادر ترمینال هاقبل از ساعت 23/59روز30 آوریل 8)1985اردیبهشت 1364)

همکاری طرفین باکمیته بین المللی صلیب سرخ برای انجام ترتیبات مبادله اسرای جنگی بر اساس کنوانسیون سوم ژنو 1328/1949 وحفظ تماس دایم طرفین با دبیرکل،برای تحقق موارد فوق، دبیر کل ازدولت ایران وعراق تقاضا کرد که نمایندگانی را از 16 آوریل 1985 (4 اردیبهشت 1363) را برای بحث وبرقراری ارتباط مستمر به نیویورک اعزام دارند.ایران این طرح را پذیرفت ولی عراق از پذیرفتن آن خودداری ورزید.

به رغم مخالفت عراق، دبیرکل به کوشش هایش ادامه داد، وی در7و8 آوریل (17ù16 فروردین) به تهران وبغداد سفر کرد تا زمینه های پذیرش واجرای طرح 8 ماده ای خود را بیشتر فراهم نماید. دبیر کل پس از بازگشت به نیویورک گزارش سفرخود را تسلیم شورای امنیت کرد. او در این گزارش اعلام کرد که ایران با وجود اینکه مواضع شورای امنیت در قبال جنگ را آغاز ناعادلانه می داند ولی خواستار صلح است. براین اساس، وی خواهان شرکت دو طرف در بررسی همه جانبه منازعه موجود گردید.